Eivind Myklebust

#fff

Ein del lesarar vil truleg rynke litt på bryna i møte med ei bok som ber ordet «transcendental» i tittelen. No skal eg ikkje hevde at Paul Schraders filmfilosofiske studie frå 1972 er sommarlesing for nokon og kvar, men i det minste bør ikkje filmbuffar la seg skremme frå å finne plass til boka i feriebagasjen: «Transcendental filmstil» har sant nok åndelege siktemål, men er først og fremst ein filmfagleg konkret og velstrukturert studie av tre av dei fremste regissørane frå filmhistoria, japanske Yasujirō Ozu (1903–1963), franske Robert Bresson (1901–1999) og danske Carl Theodor Dreyer (1889–1968).

På tvers av kulturelle skilnadar og sprikande tematikk er filmane deira kjenneteikna av ei form som strekkjer seg mot å overskride filmkunstens realistiske rammer: Snarare enn å sende tilskodaren djupt inn i sosiale forhold eller psykologi, meiner Schrader at dei opnar for å nærme seg noko over og utanfor fatteevna – «et åndelig plan», «en alternativ virkelighet». Eller som forfattar Roskva Koritzinsky fyndig formulerer det i etterordet: Boka er «er en studie av menneskets finger som peker mot noe skinnende i det fjerne».

Stilen er altså ikkje transcendental i seg sjølv, men peikar ut ein veg for den dedikerte tilskodaren. Her har med andre ord menneskeleg handverk ein finger med i spelet, og for Schrader er det berre filmkritikaren som kan dokumentere dette handverket gjennom handfast analyse – så får filosofar, teologar og estetikarar ta fortolkinga vidare.

 «Transcendental filmstil» som ung filmstudent, før han sjølv blei filmskapar. I dag er han vidast kjent som manusforfattar til nokre av Martin Scorseses filmar, som «Taxi Driver» (1976) og «Raging Bull» (1980), men sidan regidebuten med «Blue Collar» i 1978 har han òg laga eit tjuetal eigne filmar av varierande, men tidvis skyhøg kvalitet.

«American Gigolo» (1980) er nok mest kjent, men ein av dei beste blant dei kom så seint som i 2017. «First Reformed» var første film i den litt underkjente «Man in a Room»-trilogien, der han tydelegare har nærma seg ideala frå filmstilen han teoretiserte rundt som ung kritikar. «First Reformed» har Bresson-filmen «En landsbyprests dagbok» som førelegg, og knyter saman klima- og truskrise i det som er ein både åndeleg og politisk djerv film.

 av «Transcendental filmstil» opnar med ei ny innleiing frå 2018, og påfallande nok har den purunge Paul Schrader som skreiv boka i 1972 ei langt ryddigare og meir sympatisk prosarøyst enn den Schrader vi møter der. Schrader den eldre lèt tankane flyge og skravla gå, skriv innforstått om både filmhistoria og si eiga historie (han har bakgrunn i kalvinistisk kristendom og såg ikkje film før han var 17 år), og lèt utleggingar av såkalla 

 reknar som transcendental stil) munne ut i eit diagram der han, subjektivt og «til en viss grad tilfeldig», plasserer all verdas filmkunstnarar i litt kryptiske kategoriar.

Mitt tips er å spare den nye innleiinga til slutt, og heller gå rett til innleiinga frå originalutgåva. Der presenterer Schrader siktemåla med studien enkelt og oversiktleg. Det han søkjer å finne i filmane til Ozu, Bresson og Dreyer, er strukturane bak det slektande stiluttrykket deira – ei «universell representasjonsform» som ligg under dei kulturelle og personlege skilnadane mellom dei.

 filmstilen har ifølgje Schrader tre steg eller stadium: «Hverdagslighet», «Misforhold» og «Stasis». Med ulike teknikkar knytt til kameraføring og klipping, skodespelarinstruksar og lydbilete, funderer regissørane filmane i kvardagslivet, men stiliserer det banale og keisame og ladar det, som «et forspill til forløsningen». I det kvardagslege viser det seg nemleg snart ein sprekk, eit brot mellom mennesket og omgivnadane som fører til «en utslagsgivende handling». Det fyller tilskodaren med uavklåra spenningar og ei oppleving av at verda er rikare og meir framand – og ofte meir smertefull – enn den framstår som i kvardagsleg lys.

Det lyder kanskje svevande, men Schrader festar alt i konkret analyse av filmteknikk, til dømes av korleis Bresson fordoblar bilete og forteljarrøyst for å skiple sjåaren, eller korleis Ozu brukar ironi i karakterteikning og replikkar. I den verkeleg vellukka transcendentale filmkunsten fører dette til det han kallar «stasis» – eit frose «livsøyeblikk» der motsetnadar ikkje blir oppløyst, men ført fram i ei filmatisk form som set tilskodaren i kontakt med noko større. Dette siste er det berre Ozu og Bresson som oppnår, meiner han; Dreyer kjem berre delvis i kontakt med det transcendentale, særleg i «Ordet» (1955), der tilskodaren blir vitne til eit mirakel mot slutten av filmen.

Her har menneskeleg handverk ein finger med i spelet.

Over fatteevne

Gratulerer som månadens poet! Kvifor var det nettopp ein voggesong, og ikkje til dømes ei nidvise, JD Vance trengte no?

– Han treng vel strengt tatt ein kraftig ørefik og eit par hårde ord om tingenes tilstand og hans eiga rolla i det heile. Men eg trur ein kan krype endå lenger innunder huda på den guten ved å gi han det han ikkje vil ha: Lett forvirrande satirisk-surrealistisk poesi med eit ørlite anslag av omsorg og håp. Vi kan jo ikkje gi heilt opp her, sjølv om ting eskalerer og er som dei er.

Voggesongen din er dikta fritt etter «Brødrene Løvehjerte». Kan du seie litt om forholdet ditt til den boka?

– Det var favorittboka mi som barn! Mamma og pappa las den til meg, og så las eg den sjølv seinare. Ei fantastisk bok om samhald, søskenskap, kjærleik og dei gode og vonde kreftene som bur i oss menneske. Dragen Katla er for evig rissa inn i barnesjela mi på ein spektakulær og fryktinngytande måte. Så spørs det om det er JD Vance som er verkelegheitas Katla, og Donald Trump som er Tengil, eller omvendt.

Kva slags forhold har du til boka til Vance, då, «Hillbillyens klagesang»?

– Eg tenkjer at han treng ei vikarierande oppvekstskildring. Eller ei alternativ forklaring – i diktform. Eg tenkte at det måtte finnast ein usynleg boge mellom Dennis the Menace-utgåva av Ayn Rand og gode Kavring i etterlivet. Ein noko innfallsrik boge, skulle det vise seg, som streifar innom både 17. mai, dei dødes dag og det faktum at det ser ut som om JD Vance brukar maskara, noko som gir ein fjærlett komikk til den aggressive übermacho erobrar-rolla visepresidenten inntek overfor Grønland og Europa. Gaslighting-metodikken som gjennomsyrer Trump-administrasjonen får også sitt utslag i diktet, der Vance får ein kval til å strande på kysten av ein stat utan kystlinje.

Det er ikkje kvar månad juryen vel seg så dagsaktuelle dikt. Kva tenkjer du lyrikken kan tilføre den politiske samtalen? Og kva kan eventuelt politikken tilføre lyrikken?

– All dikting er politisk, anten det nemner politikken ved namn eller ikkje. Sjølv har eg alltid skrive dagsaktuelle dikt til Klassekampen. Eg meiner å hugse at det byrja med eit naudrim til Bendik Wold og Tom Egil Hverven i ein poesidebatt for sikkert femten år sidan. Det siste diktet eg hadde på trykk i Klassekampen, var eit bokstavrim om Ingvild Kjerkol. Men når ein skriv såkalla dagsaktuelle dikt, oppstår det eit problem. Det dagsaktuelle spring jo så inderleg fort frå oss. Berre på tida mellom eg skreiv dette diktet til no, har det hendt så mykje forferdeleg og dramatisk. Hadde eg fått beskjed om å skrive diktet i dag, hadde det blitt eit heilt anna dikt – eit mørkare dikt. Siglar dagsaktuelle dikt under poesiens falske flagg? Nokre vil kanskje hevde det. Eg er hyperaktiv og springande av natur. Nokre gongar lèt eg det berre stå til. Tidlaus poet er eg uansett ikkje. Til felles med Trump: Det hender eg smeller til på rein gut feeling. Det er ein av mine mange flatterande eigenskapar.

Vil du tipse oss om eit godt politisk dikt?

I Katlas buk

Det finst eit fotografi av Margaret Thatcher som i mørke stunder sprett fram på netthinna mi. Eg hugsar det dukka opp i 2018, då dåverande samferdselsminister Jon Georg Dale stod på tv, i kjent sunt, norsk bondevett-positur, og presenterte strålande vyar for framtida til norsk jernbane – og implementerte konkurranseutsetjing og britiske Go Ahead-tilstandar i same slengen. Det var liberalisme med eit smil, og bak smilet såg eg gjenskin av Thatcher som gjer V-teikn med fingrane – V for 

I det siste har Thatchers V-teikn stadig sprotte fram for meg, under pressekonferansar om effektiviseringstiltak frå Det kvite hus eller når eg ser den glisande gründeren på reklameplakatane for Dr. Dropin som tapetserer hovudstadens byrom. Gjenskina har minna meg om ei lita diktbok eg las for lenge sidan, og som blei skrive under dei borgarkrigsliknande tilstandane i den britiske gruvearbeidarstreiken i 1984–85.

kom ut i 1985 og lét motsetnadane i det britiske samfunnet skine kaldt og klårt. I langdiktet, som er skrive med mønsterbundne rim, ruslar Harrisons diktar-eg rundt på kyrkjegarden Holbeck, på åsen over arbeidarklassebydelen Beeston i Leeds. Harrison var fødd der i 1937, og i diktet er han attende i heimtraktene for å vitje grava til foreldra. Frå gravplassen på toppen av åsen ser han universitetet han studerte ved i ei retning, og stadionet til fotballaget Leeds United i ei anna. På veg heim frå nok eit tap på Elland Road stryk frustrerte fotballfans forbi gravplassen og sprayar slarv og ukvemsord på gravene, hakekors og v-teikn – ikkje for 

, men for «alle versusane i livet», som det heiter i Åsmund Bjørnstads norske gjendikting frå 1998. Men blant skitstrekar og bannord finn han òg eit meir forsonleg slagord spraya på foreldra sin gravstein: «UNITED».

Krafta i diktet krympar ikkje om ein kjenner Harrisons sonettar frå «The School of Eloquence» (1978), som krinsar om forholdet til opphavet og utdanninga; om mora og faren og fråstanden som vaks fram mellom dei etter kvart som han gjekk vidare på livets skuleveg – heile strekket inn i studiar på gresk og latin. Harrison er utdanna klassisist, men blant aristokratiske fjørpennar i britisk poesi er han like fullt ein framand fugl: Han hentar verkemiddel frå øvste hylle i antikkens poetiske arsenal, men poesi­språket hans har alltid verseføtene planta i gatene han kjem ifrå, blant arbeidarar og vanlege folk. Han diktar med «disiplinert form og subversivt innhald», sa han sjølv i eit intervju med Kjartan Fløgstad som stod på trykk i Syn og segn i 1986, og med omsorga si for uhøgtidleg kvardagsspråk har han brote fri frå tradisjonalismen som ofte følgje klassiske former hakk i hæl, når dei blir tekne i bruk i vår tid.

 har heller ikkje vore vanskeleg å få auge på i Harrisons poetiske produksjon. Fleire av dei store dikta hans har først vore publisert i pamflettform på avissidene, som ‘A Cold Coming’, lagt i munnen på ein død irakisk soldat under Gulfkrigen i 1991, og sidan trykt på ny under Irak-krigen i 2003. Han har skrive dikt frå Sarajevo i 1995, om terroråtaket i London i 2005, og ikkje minst om giftarmålet til dåverande Prins av Wales med Camilla Parker-Bowles same år. Rolla hans som radikal riksrefsar kan kanskje illustrerast ved at han i sistnemnde uttrykte eit fromt ynskje om at monarkiet skulle lide same skjebne som tampongane til Parker-Bowles etter overgangsalderen.

Harrison hadde knapt lytefri vandel med monarkiet på det tidspunktet. Då poeten Ted Hughes døydde i 1998, blei Harrison utpeika som potensiell arvtakar til den høgvyrde posisjonen som Poet Laureate – ei slags hoffpoetstilling der den laurbærkransa poeten blir plukka ut av dronninga sjølv, gjerne etter kviskr i øyra frå statsministeren. Ein slik maktsmeikjande posisjon ville Harrison ikkje ha, og diktet ‘Laureate’s Block’ stila han difor til Dronning Elizabeth. Der uttrykte han på utvitydig vis at han var uaktuell som nasjonalskald, at han håpa Ted Hughes blei den siste av sorten, og at Elizabeth blei den siste dronninga. For å sikre at provokasjonen nådde fram, hoppa han freidig nok til køys med Hennar Majestet i avslutninga av diktet.

 i offentlegheita var det likevel «v.» som førte til – overraskande nok, sidan diktet i første omgang er eit rop om samhald og solidaritet. Den forvitra fellesskapen piplar først fram på boksidene gjennom den personlege bakgrunnen til Harrison. I byrjinga av diktet skildrar han tilstanden til gravene på kyrkjegarden, som har fått stussleg stell frå både han og andre gjenlevande, og som har blitt forsarva av utskota frå samfunnet rundt med «ølboksar og svinske krusedullar»:

strøydd med søppel, kjøvd av maigrønt ugras,

Han lèt motsetnadane i samfunnet skine kaldt og klårt.

Gravskrift

#000

Kvifor ikkje byrje med ein orgasme? Så er den saka ute av verda, og så vaknar både lesaren og Erla tidsnok til avreise. Erla har vore stressa, så ho tek strevet og gleda i eigne hender allereie før fuglane kvitrar om morgonen. Etterpå står ho opp og pakkar bilen full av bagasje til sommarferien ho skal på med dottera på sju, pakkar «mammating og dotterting å sysle med i solskin og dritver [...] nødvendige ting og festlege overraskingar». Saman skal dei køyre til Bergen for å ta Norröna­båten vesterut over Atlanteren til Færøyane, der Erla sjølv kjem frå, der storfamilien hennar bur, og der dottera skal få sjå kva mora har kome frå. Det er tida og vegen, men skuldrane er senka og stemninga sett for ein både slentrande og rådsnar roman.

Danielsen debuterte med diktsamlinga «Alle i Norge, i tre, i hengekøyer» for 20 år sidan, og har sidan det skrive tre originale diktbøker og eit godt knippe skodespel. Den første romanen hennar, «Vår vesle» (2018), skreiv ho også først som dramatikk, medan den freidige odelsromanen «Du er bonde» (2022) blei sett opp på Rogaland Teater tidlegare i år. «på, over, inni» er tredje roman i rekkja, og eg ser ikkje heilt føre meg den på scena: Den er meir poetisk og stemningsdriven, mindre vilter enn den førre, men minst like fri.

Fridomen merkar ein tidleg i både tone og tempo. Forteljarrøysta ligg ofte tett på Erla, men er sjølvstyrt og litt svevande, med glidande perspektiv og ørneblikk for detaljar. Forteljaren svarar ofte på tenkte spørsmål frå lesaren, men har slett ikkje tenkt å springe i førevegen og peike og veive og vise kor vegen går vidare: Her dukkar folk og ting og tankar opp i synsfeltet, i regn og sol, sol og regn, og får den forklaringa forteljaren meiner dei fortener. Det gir rom for tverrnordiske tankesprang, springande refleksjonar om små og store folkeslag, og ei jordnær og sanseleg utforsking av kva det vil seie å vere sjølvstendig og usjølvstendig, fullstendig og ufullstendig.

trådar som går hit og dit, og «ei viss overlapping av gjester», i den korte boka: familiemedlemmar og -forviklingar, gamle folk og unge, gamle kjærastar og nye, sommarflørtar og ektemenn på trygg avstand i heimlandet. Ikkje minst er det forunderlege færøyske særeigenskapar – tenk at dei kokar og et dei nydelege lundefuglane, og at dei stappar ein klump kakedeig og rosiner i magen på dei først! I det behagelege, snurrige virvaret er det tanke- og kjenslelivet til Erla som opptek meg mest – for kvifor græt ho støtt ein skvett, både her og der i romanen?

Ho ber på indre bagasje som romanen aldri fører heilt fram i lyset, men som får ligge antydande under. Sommarferien er eit hòl i tida, tida står og står, og i dette hòlet forsvinn ho attende til tidlegare somrar og liv, til fortida og samanhengane ho har stått i der – og framleis kunne ha stått i, om ho ikkje hadde brote opp og reist til Norge. På Færøyane spring alt henne i møte, og det kan stikke og skjere, som solstrålar i auga eller fugleskrik mellom fjella. Men jamleg siv også skodda inn og legg ein lindrande dis over tilværet, slik at alt ho ber på blir lettare, luftigare, meir fluffy.

 ligg i samanhengen, står det tidleg i romanen. Mot slutten byrjar tida å samle seg att, mor og dotter skal heim og snart står bilen fullasta av bagasje igjen – fullare enn då dei kom, av skitentøy, skerpikjøt og færøysk livserfaring. Dei reiste med mykje og vender attende med meir, og for Erla bognar bagasjen av ei innsikt om at

livet handlar om å ta for seg, å leve blant gamle og nye dydar, vite og reflektere over kva ein føler, passe på avkommet, ta til seg kunnskap og ta vare på gamle ting, samtidig som ein må vite når ein skal skifte kurs, ikkje bere nag.

Slik kan ho vere både «ufullstendig og usjølvstendig og heil på same tid», og slik kan lesaren late att boka vel vitande om at ein vil finne fleire nye lag der, når ein opnar den på ny neste sommar.

Sommaren vesterut

Og alt som rimar, er sant», seier vi, til tre taktfaste klapp, kvar gong ein i heimen slumpar til å snakke i setningar som rimar. Det har vi lært av Ingvild Rishøi, som vi høyrde lese moderne morovers frå «Borti natta» under poesifestivalen på Hamar tidlegare i år. I eit av dikta møter vi ei skulejente som rimar fram nokre veldig sannsynlege unnskyldningar for kvifor ho blir forseinka (ho møtte kongen, han stod på perrongen) og kjem til skulen «litt seint – men sånt skjer jo iblant? / Når alt som rimer, er sant.» Det er eit slikt dikt som får det til å knake og sprake i små synapsar, og som får ungane til å ta ordleiken med seg ut av boksidene og inn i kvardagslivet.

Den nye boka frå Bjørn F. Rørvik og Gry Moursunds Bukkane Bruse-univers gir nye ord å leike med, men også heilt nye reglar å leike etter. «Bokstavtyven Troll» er skrive i tøyseversets teikn, og innfører eit heilt nytt element i rimsmia, etter inspirasjon frå tyske bokstavtyvbøker av Horst Klein: Her driv trollet og tuklar med enkeltbokstavar – først stel han ein bokstav frå orda, seinare smuglar han ein inn att – slik at det brått sprett fram nye ord frå dei gamle, som troll i øskje:

står det på ei side, med illustrasjon av sjarmerande smådyr som griller pølser og sleiske trolleklør som knabbar b-en frå ‘bål’. På neste side får vi fasiten, i bokstav- og biletform, når ein ål spring opp frå bålet.

 Rima vi får servert, er jamt over av fin kvalitet, om enn ikkje heilt i Rishøi-klassen. Det er god variasjon i dei òg, frå dei mest openlyse (‘gris’ og ‘ris’, ‘gull’ og ‘ull’) til dei med meir surrealistisk schwung (‘speilegg’ og ‘seilegg’, ‘julenissemann’ og ‘ulenissen, han’). Sjølv tenkte eg nok at sistnemnde var litt søkt, og at det å tukle ’17. mai’ om til ‘17 mais’ ikkje akkurat vitna om finesse. Men barnet knisar og ler og spring med i dei overraskande spranga, så kven er eg til å protestere?

Merkeleg nok er kanskje boka litt for vanskeleg og litt for lett på same tid for dei yngste lesarane, som kjenner bokstavane godt, men ikkje heilt har lært å setje dei saman enno. I alle fall strevar min medlesar, midt i målgruppa, med nokre av løysingsorda første gong, særleg der ein bokstav blir fjerna eller putta inn midt i orda, som når ‘rekke’ blir til ‘reke’ eller ‘kanoen’ til ‘kanonen’. Når vi les boka andre gong, har han likevel lært det meste utanboks, og ropar entusiastisk ut løysingsorda før vi rekk å blade om.

Troll i ord

Flannery O’Connor ville ha fylt 100 år i år, og tanken på at ho kunne ha levd i dag, fyller meg med forvirring og fascinasjon. Eg ser henne for meg i ein pause mellom skriveslaga på loftet i Andalusia, det ærverdige plantasjehuset i Milledgeville, Georgia som ho delte med mora i siste del av livet. Ho stig ut på trammen i stramme sko, med blomstrete kjole og katteauge-briller, stør seg til krykkjene og stotar ned trappa, snakkar litt med to påfuglar som går forbi: 

Ho stig mursteinstrappa opp att til den innebygde verandaen, set seg til å gynge i ein korgstol; grublar vidare på lagnaden til eit gudsord frå landet, ein falsk profet, ei gamal bondekone ho skriv om. Kanskje har ho eit glas limonade i handa, ein kjeks eller sigarett mellom fingrane – men at ho skulle drage fram ein smarttelefon og sjekke illevarslande nyhende i Elon Musks maskinalder, i Donald Trumps tidsalder, i larmen og harmen frå vår tid? Kva ville ho ha sagt og gjort, kva hadde ho tenkt og trudd – kva slags bøker ville ho ha skrive?

Ho ville nok ikkje gått stille i dørene – i alle fall ikkje i skrift. O’Connor hadde eit verdssyn som var innsausa i sørstatsskikkar og rasisme, og du les ikkje langt i bøkene hennar før du støyter på ord og perspektiv som kan verke provoserande i dag. Ho ville spegle samfunnet ho levde i, og lét personane sine snakke slik folk snakka rundt henne, men dei siste åra har også mørke flekkar frå den personlege korrespondansen hennar blitt løfta fram.

O’Connor levde også i eit samfunn som var gjennomsyra av religion. Sjølv meinte ho likevel at ho skreiv i ei post-kristen tid, og såg det karikerte og overdrivne, det valdelege og groteske, som viktige verktøy i fiksjonen, sjølv om ho definerte seg som «kristen realist». For ein kristen forfattar, skriv ho ein stad, vil oppleve mykje som motbydeleg i det moderne samfunnet; utfordringa er å få det fråstøytande og forvrengte til å framstå som nettopp forvrengt – også for eit publikum som ser det som naturleg og rett:

he may well be forced to take ever more violent means to get his vision across to this hostile audience 

 – to the hard of hearing you shout, and for the almost-blind you draw large and startling figures.

I noveller og romanar sender ho lesaren inn i den valdelege verkelegheita – med håp om at vi skal kome oss ut på andre sida: «I have found that my subject in fiction is the action of grace in territory held largely by the devil».

Flannery O’Connor kom frå ein katolsk familie i eit protestantisk samfunn, og heldt heile livet på sitt kompromisslause katolske utsyn – også i fiksjonen, i det som blei eit sparsamt, men slitesterkt litterært livsverk: romanane «Wise Blood» (1952) og «The Violent Bear it Away» (1960), novellesamlingane «A Good Man is Hard to Find and Other Stories» (1955) og «Everything That Rises Must Converge» (utgitt posthumt i 1965), i tillegg til ei rekkje tekstar i mange sjangrar som kom ut etter at ho døydde – noveller, essay, dagbøker, brev.

Det er allereie ein kvinnealder sidan ho levde; ho var berre 39 år då ho døydde av lupus i 1964, ein sjukdom som også hadde tatt livet av faren hennar då ho var 15. Sjølv levde ho overraskande lenge med sjukdomen, gjennom sine tolv siste leveår. Ho halta rundt på krykkjer og kortison, søvnlaus og utmatta med smerte og oppblåse andlet – «looking like a refugee from deep thought», slik ho sjølv skildra det. «I have never been anywhere but sick», skreiv ho i eit brev, men ho skreiv også livsverket sitt i løpet av desse sjukdomsåra. Koplinga mellom sjukdom og skaparkraft er lett å romantisere, men ein treng ikkje leite lenge i forfattarskapen for å finne dødsmedvit og skrøpelegdom, makabre motiv og febrile visjonar.

Det skrøpelege og det makabre finst det rikeleg av i debutromanen «Klokt blod», som det nystarta forlaget Briskeby nyleg gav ut på norsk, i Knut Ofstads fengslande omsetjing. O’Connor omtala romanen som sitt «opus nauseous» – sitt kvalmande storverk om ein kristen på trass og tvers av seg sjølv. Den kristne som kryssar sine spor, er Hazel Motes, og i opninga sit han på toget på veg heim frå militærteneste til Tennessee. Han lever på pengar frå myndigheitene, kompensasjon for «noe krigen hadde ødelagt inni ham», og snart proklamerer han ovanfor ein medpassasjer at han ikkje trur på Jesus – og at han ikkje hadde trudd på han om han så var om bord på same tog.

Ho sender lesaren inn i den valdelege verkelegheita.

Larmen og nåden

– Gratulerer som månadens poet! Og takk for at du får oss til å tenkje på Skyggespindelhinne. Kva slags sopp er det?

– Skyggespindelhinne er ein nedbrytarsopp, sterkt utryddingstrua, fordi urskog, som den framleis finst i, også er sterkt trua. Nedbrytarane, blant anna sopp, omdannar dødt organisk materiale til nytt levande materiale og spelar ei ekstremt viktig rolle for det økologiske samspelet på jorda.

– Diktet er det første i «Eks jordisk», ei bok med dikt om eller til artar på raudlista – jerv og brugde, navlejordstjerne og elfenbenslav. Kva gjer at Skyggespindelhinne kallar fram eit heilt dikt, medan til dømes reliktslørsoppen berre blir nemnd?

– I «Eks jordisk» opptrer 1964 artar med norske namn (av totalt 2878 utryddingstrua artar), i kategoriane «Kritisk trua», «Sterkt trua» og «Sårbar». Desse artane figurerer på sidene til venstre i boka. Alle er nemnt, men berre eit utval kunne rimelegvis bli til dikt i boka. Valet av artar har fleire grunnar. I Skyggespindelhinne er det fordi det i språket, som i soppverda, finst sambandslinjer. Skogbotnen er nesten overalt gjennomvevd av mycel, tynne sopptrådar. Språkets ibuande assosiative natur gjer namnet Skyggespindelhinne fruktbart på den måten, fordi ordet viser både til arten og til det skøyre edderkoppnettet og til utforminga av vår eigen hjerne, hinnene og spindelvevshinna der, altså som del av organet vi er i stand til å tenkje med. Poesien kan uttrykkje desse samanhengane, ikkje berre i diktarisk klage, men samstundes i eit aktivistisk anslag. Artane som det blei dikt av, peikte seg elles ut på ulike måtar. Det kunne vere artens eigenart og morfologi, habitatet den er i eller det norske namnet. Ofte oppstår ein affinitet under skrivinga, til mytologi, kunst, vitskap, historiske og globale hendingar. På den måten tek dikta opp i seg ulike motiv, som saman med den overordna tematikken peikar mot eit utsett biologisk mangfald.

– I diktet står det om «ords sammenfall» og «organismers bortfall». Er det ein samanheng her?

– Det får meg til å tenkje på at ’ords sammenfall’ kan minne om retorikken i enkelte politiske avgjersler, og at ‘organismers bortfall’ i mange tilfelle har vore konsekvensen av ei ukritisk forvalting av artane og habitata deira. Denne erkjenninga står sentralt i tekstane, men samstundes er dette poesi. Poesien er ein høgst elastisk sjanger, som kan gjere radikale brot med konvensjonane. Ein sjanger som tillèt seg fritt å utvide assosiasjonsfelt, å polemisere, å drive med elegi, å gjere ekskursjonar til alle moglege og umoglege emne for å hente stoffet sitt, men som likevel, i form og konvensjon, stiller krav til betydingstettleik, samanheng og stringens.

– Kven eller kva hentar du driv og inspirasjon frå?

– Inspirasjon, av latinsk «inspirare», altså «pusta til» av gudane. Og kva slags gudar om ikkje sjølve livskreftene som understør alt: naturen, vitskapane, kunsten, politikken, metafysikken, verdshistoria, kvardagane. Klassekampens sjenerøse, men avgrensa spalteplass toler ikkje detaljerte utleggingar, så svaret ovanfor er ein hyperkort versjon av kva som «pustar til meg» og kan føre til kreativitet og driv. Men når det gjeld driv, gjenstår ei krevjande økt. Berre ein kombinasjon av tid, disiplin, tenking, lesing, analyse, å gi slepp, å gi blaffen for deretter å ta seg sjølv i nakken, kan i det lange løp kallast driv.

Aktivistiske anslag

Å bli forelder er det eneste valget som ikke kan trekkes tilbake», står det bak på Helle Haugsgjerds nye roman, «Ubrukelig». Setninga er ein pitch frå forlaget, og står ikkje i romanen, men innsalet irriterer meg allereie før eg rekk å opne boka: Eh, nei, det finst ein heil del val som ikkje så lett lèt seg gjere om, ein kan til dømes ta livet av seg.

Eit sjølvmord ligg faktisk under familieforteljinga i romanen: Forteljaren Signe har vakse opp med ei ung åleinemor som hoppa av danskebåten då dottera fylte 18. Det har prega henne, men ho ser ut til å ha klart seg greitt i livet, blitt fotograf og fått familie. Romanen følgjer henne i veka før sonen Linus fyller sju, og då kjem sprekkane til syne. Ho hadde ein vanskeleg fødsel og ei tøff barselstid, og framleis strevar ho i dagleglivet med sonen og ektemannen og seg sjølv. Mannen Sigurd har på si side alt på stell, og tilsynelatande plettfri vandel både som forelder, empatisk medmenneske og engasjert verdsborgar. Han har ein viktig jobb og ein plan for livet, storfamilie i ryggen og rutinane på plass, og han snakkar i ein snusfornuftig tone som ofte gir denne lesaren lyst til å klore ut auga sine: «Barn og trening er de eneste avgjørelsene man ikke angrer på». Eh, nei?

 søvnen og kroppen min, tankene er også annerledes enn før», seier Signe tidleg i romanen, som opnar i ei lita lysning: Ho ser slutten på dei mest strabasiøse småbarnsåra nærme seg, og strekkjer seg lengtande mot lyset i enden av tunellen. Nett då tek Sigurd ein titt i livsplanleggjaren sin og ber om eit barn til.

Det skyar raskt over i lysninga, og romanen blir eit mørkt og tidvis gripande kammerspel. Det er ikkje akkurat ein uutforska skog i samtidslitteraturen Haugsgjerd går inn i, men ho går dit med ekte utforskartrong. Langs vegen skildrar ho dynamikken i trekløverfamilien med truverd, og nærleiken mellom dei stig fram med fine nyansar. Ho snikrar òg ein solid romankonstruksjon, der både bjelkar og små fliser som blir lagt på plass tidleg, viser seg å få større betydning enn ein skulle tru. Ein bortkomen katt høyrer berre til blant det mest dramatiske av dette.

Alt i romanen er ikkje like lett å tru på. Overraskande nok, sidan Haugsgjerd er skodespelar, fell replikkane særleg stramt over leppene til personane. «La oss fokusere på alt det gode vi har, hvor heldige vi er», kan Sigurd seie, midt i eit opprivande klimaks av ein krangel. Vinkelhjernen hans er elles opphav til dei stivaste replikkane. Det har nok ein karakterteiknande funksjon, men timinga er ofte uheldig, som når Signe vekkjer han klokka fem om morgonen for å seie at ho spring ein tur og lirer av seg eit «beklager at jeg har vært en dårlig partner i perioder» i same slengen. Kva svarer ein sovande barnefar til det? Snøft? Grynt? Neida: «Jøss. Dette var overraskende. Kanskje vi kan begynne å trene sammen hvis du liker å løpe? Det hadde vært veldig hyggelig, Signe». Her snakkar vi samtalar i natta!

 karikert, med sine appar og grøne fingrar og automatiserte moral. Eg trur meir på Signe, men strevar med å forstå kva ho lengtar etter. Den kroppslege og mentale omveltinga som morskapet fører med seg, er ikkje vanskeleg å forstå. Sjølvklandringa hennar som mor, som ligg bak tittelen til romanen, verkar derimot overdimensjonert, i proklamasjonar om at ho er «rastløs, egoistisk, ensom». Det er mykje attkjenneleg og sårt i det, men verken skildringane av kvardagane hennar eller forholdet til sonen lagar god nok grobotn for den sterke opplevinga ho har av å vere utilstrekkjeleg, «ubrukelig».

Bagasjen frå fortida veg tyngre enn kvardagsklinsjane med det unge barnesinnet, og legg ein tung labb over forteljinga: Her synest oppveksten 

 familie å forklare vanskane ho har med å leve 

 Signes indre strid er elles litt skjematiske: Familielivet er rutinestyrt og klaustrofobisk; sjølvutslettande, størknande, sexuttørkande. Fortida som fri fotograf i København framstår som meir forlokkande. Gjennom heile romanen snakkar Signe med lengt om livet «før Linus», då ho kunne «oppheve døgnet uten å måtte gjøre opp regnskap. Sånn som før». Det finst sjølvsagt grenser for kor utflytande ein kan leve som forelder, men kanskje finst det òg grenser for kor sjølvutslettande ein må eller bør vere i forsøket på å «konstruere» ein oppvekst, som det heiter her. Undervegs tek eg meg i alle fall i å vilje trampe tungføtt inn i familieterapirommet og spørje kvifor livet deira må skapast, og barndomen til Linus byggjast, som eit Lego-liv, etter Sigurds instruksar?

Det er vel det Signe spør seg om òg. Slutten på romanen har fleire opningar mot framtida, men er skrive i ein avklåra tone, der ein nokså tidstypisk individualisme skin gjennom i løysinga Signe finn fram til. Ein treng heldigvis ikkje halde med henne i denne løysinga for å ha utbytte av boka.

Alt i romanen er ikkje like lett å tru på.

Lego-liv

Dinosaurar er fascinerande, sjørøvarar er spennande, og kombinasjonen må vel vere uslåeleg – eller? Det var det med pizza og seigmenn, då, at sjølv om det eine er godt og det andre minst like godt, blir ikkje kombinasjonen dobbelt så god.

Denne frykta følte eg på, då eg først opna «Dinosauren som ville bli sjørøver» saman med ein liten lesar. Frykta viste seg å vere fåfengd, for sjølv om ramma rundt historia er lovleg tynn – dinosauren går rundt i ein by og kjedar seg, og bestemmer seg for å skaffe seg ein jobb – er gjennomføringa tøysete og gøy.

 ville bli sjørøver» er debuten til Sverre Bjørstad Graff, kjent som journalist, men òg som skapar av den ordspelrike teikneserien Absurdgalleriet – eit fenomen på nett som sidan er utgitt i bokform. Den serien både skriv og teiknar han sjølv, med mildt sagt enkel strek. Til barnebokdebuten har han fått låne ein fyldigare, meir fartsfylt og sjarmerande strek av illustratør Allan Grønseth Ohr.

Boka er ein slags bemanningsbyråfabel, og det kan nok lyde vel avansert for små lesarar som knapt veit kva ein arbeidsplass er (ein stad med svingstolar og kakaomaskin?) Dette er likevel ikkje ei komplisert bok, snarare lettbeint og direkte i humor og stil. Nokon tankevekkjar eller samtalestartar er den ikkje, men litt ukomplisert moro har vel aldri skada nokon (kremt)?

Mannen som hjelper dinosauren til å finne jobb, heiter Slips-Hansen – eit enkelt og snedig namnetrekk. At katten hans også har slips, og følgjer oss gjennom dei fleste oppslaga, er òg eit sjakktrekk frå illustratøren si side – særleg sidene der katten står i vasestilling blant kunstnarleg utforma vasar i ein keramikkbutikk, begeistrar oss.

Katten held seg i bakgrunnen, i forgrunnen står dinosauren. Han vil frå første stund bli sjørøvar, men det har Slips-Hansen inga tru på. I staden blir dinosauren sendt ut på alle slags karrierevegar. Han klussar det til og blir dinosauren i rommet i dei fleste yrke: Som bussjåfør tek han all plassen frå passasjerane, som feiar set han seg fast i pipa, som spion er han lett å oppdage. Døma vitnar kanskje om ein viss påverknad frå Hugh Murphys «T-Rex Trying», der ein dinosaur etter beste evne utfører menneskelege oppgåver som å måle hus eller bruke Q-tips, men dei røper òg ein slumrande kreativitet hos historieforteljarane – her handlar det oftast om at dinosauren er for stor. Små variasjonar hjelper på, og vi flirar til dømes godt når dinosauren gir seg til å tyggje på trekkspelet som gatemusikant.

kunne teksten ha tent på. Boka kan knapt kallast ordrik, men ordspelrik er den i alle fall. Noko av ordleiken står seg, som spranget frå sjøløver til sjørøver, medan anna, som det å få «baksmell på sjørøverskatten», nok vil falle på steingrunn for barn.

Nokre blunk til vaksenlesaren kan ein tole. Så får det heller vere at arbeidslivsmoralen i boka ikkje kan måle seg med den frå til dømes Travelby eller Poteby, der folk og fe synest å bli verdsett i yrka sine, same kor dei står på karriererangstigen. Enden på dinosaursjørøvarvisa er derimot som skreddarsydd for Erna Solbergs arbeidslivspolitikk, der prekært arbeid som potet­skrellar opnar dørene til draumejobben: Gjennom lønsslavearbeid og ei ulukke på arbeidsplassen slumpar dinosauren til å få vist fram talentet sitt, og finn fram til si gylne hylle i arbeidslivet – ute på dei sju hav. Slike sjørøvartilstandar vil vi ikkje ha, ropar eg, men utruleg nok får eg ikkje gehør frå min vesle medlesar i desse avsluttande innvendingane.

Draumejobben

Denne vesle romanen til Bjørn Rasmussen var det mykje snakk om, då den kom ut i 2011 og blei den første debuten som fekk den trendsporande Montanaprisen i Danmark. Eg var oppriktig overraska over å oppdage at den ikkje har vore gitt ut på norsk før no, for dette var ikkje berre ein snakkis, men ei bok det blei snakka om med store bokstavar og glødande intensitet, som for å matche det sprelske og sprengjande språket den er skrive i. Eg las aldri dei knappe hundre sidene den gong, men då sjansen no baud seg på ny, gjennom det nye forlaget Svejk og omsetjar Julie Stokkendal sitt fine arbeid, var eg ikkje vanskeleg å be. Er det likevel lov å vere litt skuffa, nesten femten år på etterskot?

elastiske hylsteret som omgir hele legemet» gjorde inntrykk og vekte oppsikt, er ikkje vanskeleg å forstå. Romanen er forsiktig sagt 

, både i språkføringa – i rytme, ordlag og syntaks – og i det normbrytande stoffet som språket fører fram i lyset. Det handlar om Bjørn, som veks opp på Jylland, der den deprimerte mora driv rideskule. Dit kjem ein eldre ridelærar som blir elskaren til «lille Bjørn», noko som fører til ei valdsam forrykking frå røtene i det heteronormative provinssamfunnet. I ville kast romsterer romanen rundt i dei kroppslege ruinane av det overskridande, valdelege forholdet, i alt det har opna og openberra og øydelagt i sjølvbiletet til Bjørn, som sidan har bevegd seg inn i sadomasochisme, prostitusjon og sjølvskading.

 er det ikkje å seie om handlinga, for dette er ikkje ei livsforteljing lagt fram i utviklingsromanens form. «Jeg har ikke noe perspektiv i skriften min», står det tidleg, og i historia til Bjørn blir ikkje brotstykka av erfaring og perspektiv forsøkt ført saman: «[J]eg kan ikke ta til meg det store bildet». I staden er det språket som tek styring og handlar i romanen, som flyt og formar og omformar sjølvet til Bjørn, som tøyer og bøyer i kjønnet og kroppen og sinnet hans. Stadig eksploderer eller imploderer setningane i små, svarte hòl.

Sjølv blir eg likevel overraskande lite svimmel av alle omkalfatringane i språket, og lèt meg sjeldan rive med. Det handlar nok om at eg ikkje har veldig stort tolmod med dei teatralske sidene ved teksten, enn så sjølvmedvitne dei er, og at eg ­opplever den gjennomgåande kapitalisme- og institusjonskritikken i romanen som nokså påklistra og platt. Eg kan òg styre ­nysgjerrigheita mi for kva meining ein eigentleg kan grave fram frå slike ­passasjar, som ikkje skil seg særleg ut i romanen: «Rævhullet er dialektisk [...] rævhullet er en fuge, et tema med variasjoner; følelser, derimot; frosker, mødre, ridelærere og følelser, de er den samme gamle historien, sug plottet mitt». Ein fuge? Her må lesaren sanneleg suge litt på metaforikken òg.

frå første side av, og det flyt fritt av kroppsvæsker, kjønnskategoriar og skadelidande kjærleik, i ei skrift som unekteleg er ganske rå og grense­sprengjande. «Jeg er et åpent hylster, mottakelig for hva som helst [...] jeg fylles ustanselig», seier Bjørn. I romanen er huda hans ei scene der det indre kjem til uttrykk, men mot slutten vedgår han også at «hudløs­heten min er sminke». Det sminka dekkjer over, merkar ein tydeleg bak maskespelet, men det får aldri skine heilt gjennom i den språklege baksinga og flaksinga.

Svarte hòl

Å, Oslo, Oslo, når eg ser deg slik! Det er ei blanding av attkjenning og oppdaging som pregar blikket på byen i Eivind Buenes femte roman, «Jordfest». Her er Oslo omvandla frå sjølvskrive sentrum i kongedømet Norge til administrativ utpost i framtidsrepublikken Nynorge. Det nye sentrumet i denne statsdanninga, som blei inngått ved folkerøysting og erklært i 2043, er bygd med biostein på ørkensandgrunn nede på den arabiske halvøya, dit brorparten av det norske folk har flytta – eller blitt relokalisert. Heile situasjonen er skildra som ein «omvendt koloni», der det nyoppretta territoriet i sør, med ein hærskare byplanleggjande byråkratar, herskar over dei gamle landområda i nord. Og den gamle Tigerstaden? Der ligg tigeren velta utanfor Trafikanten, busettinga er tynn og stort sett avgrensa til områda rundt Sørenga, og dei mest praktiske framkomstmidla er ofte snøscooter eller skeiser.

nemleg ført til ei ny istid i Nord. I den frosne Oslogryta syd det like fullt av samiske separatistar, gjenstridige frikarar og ymse andre motkulturelle utskot – det lurer endåtil ein trussel om maktkamp og overtaking frå nokre sunnmørske separatistar i utkanten av forteljinga. For sjølv om levekåra er utbetra, polariseringa utviska og ulikskapen så godt som utlikna nede i Nynorge, i det nokre kallar eit «luksuskommunistisk syden», er det ikkje absolutt alle som vil innordne seg. Har noko gått tapt i den nye tida av demokratisk kontroll og «ytterliggående konsensus»? Er det kanskje slik at «ingen er fri når alle er fri på den samme måten», slik ein romanperson formulerer det? Over Ekebergåsen kryp i alle fall sola fram «som en atonal fanfare» og skin på alt som ikkje glid saumlaust inn i den vedunderlege nye verdsordenen.

Romanen byrjar i sør, der hovudpersonen Lydia bur. Ho jobbar med bustadplanlegging, og i opninga blir ho oppsøkt av ei yngre kvinne som viser seg å vere halvsystera. Lydia har ikkje vore i Oslo på mange år, familiebanda er brostne og halvsystera har ho ikkje eingong høyrt om. Systera kjem med dødsbod om far deira, som Lydia stiller seg likesæl til. Snart sit ho likevel på flyet til Oslo, på veg ut på «en reise gjennom snø og is [ …], og inn i egen fortid», som det heiter bak på boka.

Det er eit lite sjakktrekk å la brorparten av romanen utspele seg i den gamle verda, så å seie i ruinane av ein utflytta utopi. Her får lesaren tråle ein by som er kjent, men som har gjennomgått augeopnande forandringar og fått forfriskande framandelement i seg. Det gir glød til både arkitektur- og naturskildringar, og ny giv til ei kritisk utforsking av utopiens forhold til tradisjon, nyutvikling og teknologi.

Å sende hovudpersonen ut på reise i eiga fortid fører òg med seg nokre romanmessige problem. For sjølv om historia om systrene som skal ta siste farvel med faren skrid roleg og fint framover, viser forteljinga tydelege opprullingstendensar undervegs: Det er mykje frå fortida som må opp i dagen for lesaren, og som ofte blir lagt fram i forklarande form. Særleg gjeld det nokre kursiverte bolkar skrive av Lydia, som praktisk nok får ansvar for å formidle Nynorges historie for migrantar. Ekstra praktisk for forfattaren er det at kollegaane tilskriv henne «personlig» stil og «idiosynkratisk» røyst tidleg i boka. Sjølv strevar eg likevel litt med truverdet i denne historieskrivinga, fordi det synest å vere romanforfattaren, med omsorg for lesarane og trong til framtidsspekulasjon, som held i pennen og styrer framstillinga hennar.

 noko avgjerande ankepunkt mot romanen. Viljen til nytenking og evna til verdsbygging er sterk nok til å minke mistrua mi undervegs, og eg set pris på at Buene plasserer den nære familieforteljinga i ei så spektakulær og spekulativ ramme. Det gjer romanen tankerik heller enn tanketung; lettliva, ektefølt og original i omgangen med idéstoffet.

Det er mange tanketrådar i «Jordfest», ikkje alle blir strekte like langt ut. Drivkrafta i den utopiske utforskinga er likevel sterk, og særleg forsøket på å forstå føresetnadane for radikal endring, er fascinerande. Det same er forsøket på å sjå kva som kjem i kjølvatnet av utopien; kva som kan oppstå blant restane, i ruinane, av tradisjonar som har stått for fall. Lydia finn noko i gamle Oslo, i folka, i byens lydar og lys, og i den omliggande naturen, som får henne til å vilje bli. Romanens blikk festar seg ikkje ved enkle svar, men flakkar mellom varme og kulde, nyvinning og nostalgi, entusiasme og kritikk. Nemnde eg at salig Fredric Jameson står for det freidige, Thatcher-forvridande mottoet i romanen? «There is no alternative to Utopia».

I kjølvatnet

Første gong eg blar i Joakim Kjørsviks nye, tjukke bok med stutte dikt, les eg ein haiku så å seie før eg veit ordet av det, i sidesynet, i forbifarta:

Då eg opnar «År og dag» på ny nokre dagar seinare, har denne haikuen festa seg som ei forventing til boka, om at Kjørsvik skal flytte den gamle forma rett inn i vår tid og gi den ny energi. Eg les ikkje mange dikt med trafikklys og søppeltømmarar før eg ser at han lukkast med det, men han gjer òg ein heil del anna med sjangeren i denne boka, gjennom ei endevendande tilnærming som er både tradisjonsmedviten og uandektig, respektfull og frisk.

 i ymse skrivekurs Kjørsvik har halde – på Bredtvet kvinnefengsel står det bak på boka, og innmaten peikar i tillegg på andre fengsel og på turnéar i regi av Den kulturelle skolesekken (DKS). I første halvdel av boka følgjer vi poeten frå desember til november, i ein slags observasjonsmemoar som går inn i si årstid og følgjer skifta mellom dei – eit av dei sentrale elementa i haikutradisjonen. Litt over halvvegs hoppar Kjørsvik av årstidshjulet, og resten av boka består av ei litt lausare rekkje haikuar, samla i små bolkar om meir eller mindre evige emne, som slekta, døden, alkoholen – og Ålesund, poetens barndomsby.

Det er dei mange blinkskota som utmerkjer «År og dag», men i ei bok med over 1000 haikuar (eg har ikkje fintalt, men det er opptil tre dikt på kvar av dei 526 sidene) seier det seg sjølv at ikkje alle dei lyriske pilene treffer midt på. Ein finn ein del bleike forsøk her, og det som må vere bevisst banale ordspel og observasjonar. Eg kan til dømes ikkje hevde at eg opplever ein haiku som dette som fullt så spretten:

Blad frå ein bygard

– Gratulerer som månadens poet! Kva var det som utløyste dette diktet?

For å byggje på metaforen din: Forspelet til denne 

skjedde nok då eg var heitt omfamna, sveitt og omtåka under manusarbeidet med «Grisens år». Den boka er eit langdikt sett til ei framtidig verd som har blitt herpa av mannesvin og klimakrise. Det eg skriv på no, har, som eit menneskeleg tusenbein, hovudet opp i ræva på den førre boka mi. Der er det svart, så å seie! For kva glapp unna omtalen min den gongen? Mor til klimakrisa, nemleg olja! Og vår eigen nasjon. Oljeøkonomien kan vel kallast ei blindsone, og det kan også norsk eksepsjonalisme av typen 

. Fjongt sagt var «Grisens år» ganske kontinental, men denne gongen er det Norge som gjeld.

– «Hvor er det blitt av, alt det som hører de levende til», spør eg-et. Kva slags tilstand ser eg-et tilbake frå her?

Ein sørgjeleg tilstand. Han er pinade daud! Ein må rett og slett forstå han bokstaveleg, altså, eller, om han enno ikkje er steindaud, så nær sagt daud, 

– utandande, frådande. Såpass kan eg avsløre utan å spolere for mykje av moroa. I kraft av blindskapen sin har han blitt ein sjåar, ein allsjåande, og han ser mellom anna attende på livet sitt og varslar om det som skal kome. I både norrøn og gresk mytologi er det fleire døme på slike skikkelsar, så det er mogleg å leike seg litt.

– Du har to diktbøker på samvitet. Korleis blir ei bok til for deg – er det ein lang og pirkete prosess eller meir ein kaskade som veltar fram?

Hehe, vel, nokre få passasjar sprutar nok fram på nåde som ein fjellbekk under isen, men det aller, aller meste blir knuvla, spissa, presisert og ofte kannibalisert ord for ord, linje for linje, til det sit som det skal med rytme og klang. Og så må eg jobbe med komposisjonen av dikta, sidan dei er så springande og lange. Ikkje som ein marmorstatue som blir hogd til, men som ein leirklump som stadig blir knadd og forma. Folk skulle ha sett puslespelarbeidet som blei til «Kaskader av okser og aske», for å få det til å

 på rølp! Likne er stikkordet her, det er eit arbeid å få til det.

– I tillegg til eigne bøker har du skrive andre sine om til norsk. Og det er ikkje kven som helst du har gitt deg i kast med, i gjendiktingar av T.S. Eliot og D.H. Lawrence. Er det ei sterk kopling mellom arbeidet ditt som gjendiktar og virket ditt som poet?

poetar driv med gjendikting. For meg er gjendikting og skriving i alle fall nært slekta arbeid og eit slags vekselbruk. Det er ikkje nødvendigvis slik at Eliot og Lawrence er diktarane eg er tettast knytt til, om ein tenkjer på påverknad. Men arbeidet med dei har utvilsamt vore skjerpande på mitt eige. Ein blir meir medviten sitt eige språk, styrkane og manglane, og blir difor mindre slurvete, vaktsam på ordval, slik at skriving blir noko kontinuerleg omsynsfullt. Det lyder sikkert stressande og avgrensande, men for meg er det frigjerande, nettopp fordi tekst då blir noko tøyeleg og ikkje berre ei form for inderleg uttrykk, eit handtrykk i sement.

– Eg har inntrykk av at du les både djupt og breitt. Er det poetar som skil seg ut i mengda, og som du ser på som dine?

Puslespelarbeid

Familiehistoria til Anne Berest byrjar som ein russisk roman, med eit mylder av namn og ei krunglete kjærleikshistorie. I mellomkrigstida reiser dei jødiske oldeforeldra hennar frå Russland via Latvia og Palestina til Paris, i flukt frå tiltakande jødehat, først med eit, så to, til slutt tre barn på slep. For Emma og Efraim, og for barna Noémie og Jacques, enda ikkje livsferda i Paris, men i Auschwitz i 1942, og berre eldstejenta Myriam, som blir mormora til Anne, slepp med sorga og skrekken. Det er ei sorg som forplantar seg og ein skrekk som ikkje slepper taket, men sildrar ned gjennom generasjonane.

 som karakteriserer familiehistoria som ein russisk roman. I starten av boka fortel ho for Anne, som er høggravid og har fått eit presserande behov for å nøste i fortida. Mange år tidlegare dumpa det ned eit postkort i postkassen deira, utan påskrift, men med namna til dei fire som døydde i Auschwitz og eit bilete av Garnier-operaen i Paris. Det var ein samlingsstad for nazistar og kollaboratørar under okkupasjonen, og der og då sette kortet ein støkk i familien. Det blei likevel lagt bort – livet går vidare – og først då Anne får ei påminning om det levande jødehatet rett i fleisen, tvingar behovet for å finne avsendaren seg verkeleg fram.

«De er ikke så glad i jøder på skolen min», seier den seks år gamle dottera då ho kjem heim ein dag. Anne veit først ikkje korleis ho skal gripe det an, og i nølinga møter ho fordømming frå ein krets av jødiske bekjente. Men Anne har vakse opp i ein familie av sekulære kommunistar, der etterdønningane av 68-opprøret var meir merkbare enn den jødiske arven. Ordet «jøde» dukka berre opp som ei «svart stjerne» i samtalane deira, skriv ho i den delen som heiter ‘Et synagogeløst jødisk barns erindringer’. Etterforskinga av postkortet blir såleis også eit forsøk på å forstå kva det vil seie å vere jødisk i dag, og korleis ein kan opne den erfaringa for neste generasjon.

autofiksjonsroman om tyngda i jødisk historie, men også ei underhaldande og eksistensiell dramatisering av slektsforsking. «For å komme til bunns i dette måtte jeg vokte meg for opplagte svar – og særlig for slike som passet perfekt i en roman», skriv Berest, samstundes som ho brukar romanens mange metodar for å vekkje historia til live for lesaren. Det er både familieroman og fluktforteljing her, ei slags spøkelsesforteljing og essayistiske refleksjonar, i tillegg til historiske og biografiske riss av motstandsfolk og kunstnarmiljø. Ikkje minst ligg det ei humørfylt krimforteljing i botn, med amatør-etterforskarar, handskriftekspertar og privatdetektivar henta rett frå filmane til François Truffaut.

Miksen av sjangerelement kan gi inntrykk av at det er ein 

roman, men det er den eigentleg ikkje. Røynde lesarar av Holocaust-romanar vil kjenne att mykje – hendingar, innsikter, motiv – men Annes iver i etterforskinga smittar over på lesaren, og skifta i humør og sinnsstemningar er verknadsfulle. Det gjer det ganske enkelt til ein livfull roman. Sjølve forteljemåten, som heile vegen vekslar mellom notid og fortid, gir òg gevinst, både pedagogisk og litterært. Her har romanen kvalitetar som ein ikkje treng å vere ungdom for å verdsetje, men som får meg til å håpe at «Postkortet» kan nå unge lesarar her til lands. Henninge M. Solbergs levande og fintflytande omsetjing er på ingen måte ei hindring for det.

 ei heil lita litteratur- og kunsthistorie gøymd inne i denne familieforteljinga. Berest er oldebarn av kunstnaren Francis Picabia og kritikaren og motstandskvinna Gabrièle Buffet-Picabia, og delar av romanen spelar seg ut i omgangskretsen deira, mellom kunstnarar som Marcel Duchamp og Jean Arp, forfattarar som René Char og Samuel Beckett.

Sjølv blir eg mest rive med av slektsetterforskinga – kven som har sendt postkortet, skal eg 

 røpe – og av skildringane av fascismens framvekst på gateplan i første del. Tidsbileta der er skarpe, ikkje berre fordi dei er detaljrike og fulle av koloritt, men òg fordi dei kjenslevart formidlar kva som står på spel i urolege tider, der kvart steg familiemedlemmane tek, står i fare for å føre dei nærmare undergangen:

Sånn forløper ukene, i en merkelig stemning, en type alvorsfull sorgløshet som kjennetegner urolige tider, når krigens uvirkelige gny buldrer i det fjerne og en abstrakt masse av falne hoper seg opp ved fronten.

Det er «den samme gamle historien», skriv Berest ein stad, «som egentlig også er en veldig ny historie». I «Postkortet» klarer ho nettopp å gjere lesaren i notida mottakeleg for denne gamle historia.

Avsendar og mottakar

La meg rydde ein ting av vegen først: Anna R. Folkestads nye biletbok har fått ein frykteleg dårleg tittel. «Litt for snill» høyrest ut som ei slik overskrift ein set på ei bokmelding dersom ein ikkje kjem på noko betre i farta. Og er det ikkje litt slapt å bruke tittelplass til å formidle det mest innlysande poenget om hovudpersonen Dagfinn i klårtekst?

Boka er derimot ikkje verst! Poden sperrar auga opp når han ser den; det har nok nettopp med auga og andletsuttrykka til Dagfinn og dei andre dyra å gjere, og litt med kroppshaldningane, hårsveisane og den generelle stilen deira (høg midje, sokkane opp). Sjølv synest eg det er sjarmerande 

, men også ganske stygt. Det får eg tole; det finst nok biletbøker som er flotte for vaksne og gørr for barn. Streken til Folkestad er i alle fall fargerik, humørfylt og full av små påfunn.

laga bøker om slemme og ålreite dyr før, som «Ulla» (2019), om flokkproblematikk i fåreland. I «Litt for snill» er det også spenningar mellom gruppe og individ. Det skal vere talentkonkurranse i regi av sirkuset – reglar: kle deg ut, gjer trikset ditt – men konkurransen er kuppa: Sjiraffen Sjur, grisen Gerd og koalaen Brit har skremt alle frå å delta, og berre dovendyret Dagfinn er truskuldig nok til å melde seg på. Det skal han få svi for, men etter den sure svie kjem råtøff revansj.

Dagfinn kan nemleg sjonglere, og ikkje berre litt. I opninga øver han med heile fem ballar, men i tur og orden kjem dei tre kuppmakarane og lurer frå han ball etter ball til eige kostymebruk. Til slutt er konkurrentane finurleg pynta til prinsesse, snigel og muffins, medan Dagfinn står att utan utstyr til å imponere med.

 oppskjørta over kor utspekulerte og slemme dei er med Dagfinn. At han berre er snill attende, sjølv om han blir lei seg, gir ekstra effekt – og dessutan høve til å snakke om å ikkje la seg trakke på. Poden set openlyst pris på at sirkusdirektøren og den spraglete publikumshopen grip inn og tippar konkurransen tilbake i Dagfinns favør – og at han får sjansen til å imponere med det råe talentet sitt.

Litt forvirrande er det at Dagfinn får revansjen sin – både første-, andre- og tredjeplass! – utan eigentleg å hevde seg sjølv. På den andre sida gjer det inntrykk at han står på, sjølv om han blir trakka på, og at syndarane får premie som fortent etter eigne sosiale prestasjonar – delt fjerdeplass. Dermed får Dagfinn opptre på sirkusscener i Tysnes og Fiskå, London og Paris, medan dei tvilsame vennane må sjå på i skam og sjalusi.

Frå meg får likevel koalaen Brit nokre stilpoeng for trikset sitt – blokkfløytespel som snytt ut av nasa på Dan Børge Akerø.

Snedige triks

Med sine 176 sider kan Samantha Harveys Bookerprisvinnar «Jordbane» trygt kallast ein liten roman om store ting. Her følgjer vi seks romfararar gjennom 24 timar i «jordklodens bakgård» – gjennom 16 banar rundt jorda på ein romstasjon som i alt anna enn namnet er Den internasjonale romstasjonen, ISS. Ein kan snu på det og kalle det ein stor roman om små ting, for ein kvalitet ved romanen ligg i detaljane den kvervlar opp frå kvardagslivet til «den svevende familien» der oppe, cirka 400 kilometer over bakkeplan, i ei gjennomsnittsfart på nesten 28.000 kilometer per time.

«Verdensrommet river tiden i små­biter», skriv Harvey, så det gjeld å halde teljinga og halde på rutinane. Det er ikkje late dagar, ville netter om bord, men eit pliktstyrt, regelprega liv med nok å hengje fingrane i: testar og eksperiment, innsamling og rapportering, førebuing og vedlikehald – og fysisk fostring. Sjølv om kroppen 

 yngre der oppe, slår aldringsmekanismane inn; musklane svinn, blodet levrar seg, knok­lane blir skjøre. Mellom treningsøkter og dagleg dont finn romfararane lommer av tid til å slå overjordiske kollbøtter, eller kike ut vindauget i stjerneauga undring.

 synest å tilta, eller ta seg opp att, i Norge og internasjonalt. Harveys bidrag høyrer til ute i randsona av sjangeren slik den gjengs er forstått, som ei form for framtidsspekulasjon. Slikt er det lite av her, men Harvey tek både 

 på alvor i ei oppdikta framstilling bygd på solid kunnskap om virket på ISS – eit stykke romfartsrealisme med romantisk brodd, ikkje minst i metafysiske spekulasjonar og poetiske utbroderingar av livet over og under himmelen.

Gjennom boka flyt det ein straum av formuleringar som får ein til å stoppe opp, i passasjar om å granske jorda «i vektløs forbløffelse og rutinemessig ærefrykt»; i skildringar av lys – morgonlys og natthimmellys, polarlys, månelys, «oppløst lys»; i samanlikningar som viser at jorda og vêret er uskiljelege: «Jorden er sine luftstrømmer, luftstrømmene er jorden, slik et ansikt ikke er atskilt fra uttrykkene det lager».

Frå start til slutt minner «Jordbane» om menneskeleg overskriding der nede, 

, av naturlege vilkår og tolegrenser. Romanen har ikkje eit plot, men ein handlingstråd om ein tyfon, som blir observert i opninga og får nådelaust utslag til slutt, då Filippinene og Indonesia ligg

svøpt i elegante mønstre av skyer i virvler og strømmer 

. Tyfonen har knust seg selv i småbiter mot landjorden. Øyene er mindre enn de var for noen timer siden, misdannet av flom. Det verste er forbi.

Det verste er forbi, men det verste har enno ikkje kome.

ikkje i stormaktspolitikken. Mykje verkar smått sett ovanifrå – landegrenser, krig, menneskeleg kjekling og konflikt – og det har vore merkeleg å lese boka dei dagane då eit møte i Det ovale kontor slo opp sprekkane i den globale verdsordenen. Om bord på romstasjonen er det russiske kosmonautar og astronautar frå USA, Europa og Japan. Dei har separate toalett – eit for russarar og eit for resten – som dei respektive romfartsorganisasjonane vil at dei skal halde seg til. Besetninga gir blaffen i diplomatiske doskilje, og finn saman i tverrkosmisk toalettbruk: «Vi kan ikke splittes [ …]. Vi drikker hverandres resirkulerte urin. Vi puster inn hverandres resirkulerte luft».

Mot slutten skildrar likevel Harvey sprekkar i skroget, «brister og bivirkninger», og set ein fot i bakken med ymt om samanbrot av dette «eksperimentet i nøye overvåket fredspleie». Og så kjem fredsfyrste Donald Trump og visepresident J.D. Vance på scena i 

under lesinga, og kastar spådomane opp i lufta att. Som lesar kjenner ein seg som ein av kosmonautane i romanen, som vaknar i mørket og ser ut vindauget for å orientere seg: «Hvor er vi, hvor er vi? Hvor i all verden».

Overjordisk kollbøtte

Det er mykje snakk om krefter om dagen, både heime og i verda. Der ute har mørke krefter kravla i krærne lenge; no spring dei fram frå skuggane. Heime går det mest i superkrefter – frys! smelt! superfart! piuuu piuuu! – og kven veit, kanskje trengst dei når pjokken blir stor.

Alexander Slottens debutbok «Ulvevinter» handlar om magiske krefter, og om å leve i ei verd der ein får bruk for dei. Unge Alfred er skulegut, men kanskje ikkje heilt klar for disiplinen der – han er «veldig liten og veldig rar», seier den strenge og usympatiske læraren Herr Schnurrbart. Alfred kjem støtt for seint, og er støtt utanfor: I friminutta handlar det om å snike seg rundt usett, i timane om å overleve – i alle fall fram til vinterferien.

 ein vanleg, einsam gut. Han er fødd med magiske evner, som han tidleg forstod at ein ikkje må bruke (du vil ikkje ha Statens Trolldomstilsyn på nakken). Å sitje på hendene sine, og attpåtil måtte halde det hemmeleg, bøter ikkje på utanforskapet hans. I opninga, når han trur seg usett, blir han likevel freista til å rette opp eit feilsteg ved hjelp av magi. Ei eldre jente på skulen ser det, og Alfred må berre håpe at ho ikkje sladrar. Snart nok får han uansett anna å tenkje på – ting som krev at han tek kreftene i bruk.

Historia som følgjer, er raskt springande og underhaldande, og involverer både borgarmeistrar og varulvar. Etter anslaget tek ikkje Slotten seg så mykje tid til verdsbygging; det er mest fartsfylte sekvensar og oppfølging av dramatikken på indre plan, der høgdepunktet viser at magi er vel og bra, men at det òg er viktig å ha ein flokk – eller klubb: I nærkamp med ein varulv prøver Alfred seg med både flammar frå fingrane og forvandling til fugl, før han til slutt blir redda i nauda av ein meir eller mindre uventa venn. Ikkje røp for ungen din at dette fører fram til stiftinga av Magiklubben!

oss underhalde, men det går vel raskt i svingane etter kvart. Kapitla tek til å skifte i kvar sving, utan at forteljinga heilt finn feste. Alt er fortalt med openlys iver, men kombinasjonen av plutseleg-prosa og mangel på verdsbygging (eller verdsutfylling) hindrar historia frå å setje seg skikkeleg i oss.

«Ulvevinter» teiknar til å bli første bok i «Magiklubben»-serien, og kanskje må ein ta serieforma med i rekninga: Første gong vi les boka, lèt vi oss både rive med og røre, og sjølv om illustrasjonane kanskje ikkje er kjempeoriginale, er dei sjarmerande skakke og kledelege til denne historia om ein einsam trollmann. Kanskje treng ikkje boka vere så slitesterk til gjenlesing, når det uansett kjem nye bøker der vi får følgje den vesle magikaren vidare.

Einsam trollmann

akk for eit fælt og fint dikt! Det var samtalar med pappa som sende deg tilbake til 1960-talet og utløyste det?

– Tre år med long covid har gjort meg ute av stand til å skrive langt. Sidan bokprosjekt og sosialt samvære har måtta vente, har eg tydd til mitt indre liv og små samtalar undervegs. Liggande åleine på eit rom var eg befolka av menneske eg har møtt eller berre høyrt om, og eg byrja å skrible ned eigne og andre sine minne og betraktningar. Nokon kan heilt uanstrengt falde ut ei heil livsverd berre ved å nemne noko i forbifarta. Her om dagen sa pappa: «Yngve er den einaste på puben eg har snakka med om det gode og det vonde». Det gjeld å orke å notere!

– Det er nesten ei lita novelle, dette diktet?

– Det er i alle fall ei forteljing om nokon og om noko. Diktet har scener, personar, replikkar og eit grublande eg, som i ei novelle. Eller som i prosadikt eller i ein song av Joni Mitchell eller i ein teatermonolog eller i eit stand up-nummer. Kvifor blir ein idé til det eine eller det andre? Ein nyklekt eremittkreps må ut og leite etter eit skal å vekse i. Fleire noveller i debutboka mi byrja som uforløyste dikt. Boka mi om Usbekistans presidentdotter Gulnara Karimova byrja som attgiving av artiklar om korrupsjon i teleselskap, og enda som ein lyrisk, sjangertuklande sak. Ein prøver og øver. Kanskje kunne forteljinga om fru Halvorsen bli eit dikt fordi pappa berre glapp ut med essensen. Vi treng ikkje vite meir om desse menneska for å bli rørt, og det blir best sagt på denne tilforlatelege og samtidig rytmiske måten. Berre éin ting har eg fått vite i etterkant: at herr Halvorsen såg snill ut.

– Diktet rettar strengt blikk mot unnfallande medmenneske, både då og i dag, men hevar òg lett på augebryna over tanken om «at alt som gjør vondt vil lindres, hvis det bare kan gro til en tekst». Eg har knabba eit spørsmål frå diktet: Kva skal vi med «brutte linjer / om den revnen over øyet, den skulderen ute av ledd?»

– Det eg høyrde, gjorde inntrykk, og det var allereie levd, men også allereie litterært. Det hadde kraft. Ein skriv det ut og redigerer heilt til det landar som eit stødig dikt – utan å tenke på hensikta med det. Det er kanskje rett at diktet forfektar ein moral og uttrykkjer forakt. Men er det ikkje mest drive av empatisk merksemd, og ein liten, undrande kamp mot håpløysa? Og kva skal vi med dét? Om du les diktet, vier du i nokre sekund merksemda di til damer som blir dengde av mennene sine. Éi av ti norske kvinner har vore utsett for alvorleg fysisk vald frå partnar éin eller gjentekne gongar. Likevel er det berre nokre få gongar eg har oppdaga det. Ein barnehagevikar hadde ei historie som skurra, og prata i eit sett, over hovudet på barna. Ein dag ho måka snø ved porten, kika ho på meg med eit hovna, blått auge. Eg gjekk forbi. Ho fekk ikkje fornya kontrakten sin. Seinare las eg at pratesjuke og bortforklaringar kan vere teikn på partnarvald. Kan det vere at vi neste gong klarer å seie «hei, du», fordi vi har skrive eller lese eit dikt? Kan merksemda, frå diktet eller frå deg, trøyste eller hjelpe? Forresten lever eg framleis i tru på at alt som gjer vondt, vil lindrast, viss det berre kan gro til ein tekst. Ikkje lækjast, men lindrast. Fru Halvorsen er kanskje ueinig.

– Du er del av eit ritualistisk (!) skrivekollektiv, Blomster & Bureau. Kva slags ritual driv de med? Og kva resulterer det i?

– Jo, no skal du høyre. Ai! No spyttar Laura Lama reprimandeklart i mi retning her. Eg må nok vise til Brita på HR eller Bodil borte på operativt. Eller fyll ut Orakelets spørjeskjema på nettsida vår.

– Eg har vore innom bureauet og knabba ein liten spørsmålsblomst frå spørjespalta Under lupen: Viss du skulle vere ein floskel, kva slags floskel skulle det vere?

Prøve og øve

Du sit på eit fly og ser ut vindauget under innflyginga til ein storby i England – Manchester, Liverpool, Leeds. Auga blir dregne mot ærverdig viktoriansk arkitektur der nede, mot signalbygg og moderne konstruksjonar som strekkjer seg mot sky. Du ser bruene som bind byen saman over elver og kanalar, vegnettet som flettar seg inn mellom klynger og rekkjer av blokker og hus.

Eg ser også dette, etter kvart, men først ser eg alltid alle fotballbanene – dei grøne, opne, velfriserte flekkane av menneskeleg entusiasme og dedikasjon, der byen ikkje berre pustar, men pesar og hoiar og sveittar. Ofte blir eg sitjande og la auga streke opp mellom små, holete løkker, store stadionar og mindre baner til breiddebruk, kanskje for å lage mønster i mylderet, eller for å drage ut eit tryggleiksnett som kan ta imot om flyet skulle falle.

Vi går inn for landing, det nærmar seg avspark i ein kamp på ei av desse banene. Gjennom vindauget skimtar vi ei scene som liknar den L.S. Lowry måla i «Going to the Match» (1953), der eit mylder av framoverlente figurar strener inn mot stadion i ei sugande, samlande rørsle for å stå side om side med tusenvis av andre og sjå laget sitt tape nok ein kamp på heimebane, på bortebane; i regnet, i sola, i gjørma.

I fjor haust gav David Peace ut sin tredje fotballroman, «München 1958», om det unge og usedvanleg talentfulle Manchester United-laget som var leia av Matt Busby (1909–1994) og difor blei kalla 

. I februar 1958 hadde dei vore i Beograd og spelt 3-3 borte mot Røde Stjerne, eit resultat som var nok til å sende dei vidare til semi-finalen i Europacupen etter 2-1-sigeren heime på Old Trafford i januar. Etter ei mellomlanding i München prøvde flyet å ta av to gongar, før det på tredje forsøk sklei av rullebanen i snøen og slapset, krasja og tok fyr. Det tok livet av 21 passasjerar der og då, seinare to til, dei fleste frå spelarstallen, trenarapparatet eller journalistkorpset som følgde United på sitt europeiske eventyr.

Tragedien førte til ei slags landesorg, viser Peace i den veldokumenterte og litterært oppløftande romanen. Det unge laget var velsett sjølv blant andre lag sine supporterar, og ulukka sende skjelvingar gjennom arbeidarklassen, særleg nord i England, der dette håpefulle kollektivet hadde gjort framsteg og vunne store sigrar på kort tid. Far til Peace, som boka er dedisert til, heldt med Huddersfield Town – som far, så son – men såg The Busby Babes i aksjon og kunne knapt tru det han såg. Det var ein framtidsvisjon, i form av elleve menn som stod saman både på og utanfor bana, men over natta var brorparten borte.

Sjølve ulukka, med all dramatikk, skildrar Peace over nokre skakande sider i starten. Resten av romanen handlar om etterspelet: forvirringa og fortvilinga, sorga og sjølvransakinga, gjenreisinga og gjenvinninga. «München 1958» er ein slags spøkelsesroman, der dei som døyr i opninga, heimsøkjer sidene heilt til slutt, i detaljert, poetisk prosa. 

har kritikarar kalla den litterære metoden, der fortida ikkje går over sjølv om den går forbi, men held fram å prege personane i alt dei gjer og forme framtida dei er på veg mot.

Fotballfiksjonar har eit fortent dårleg rykte, og så langt eg kan sjå har ikkje «München 1958» blitt omtala i ei einaste norsk avis etter at Press gav den ut i fjor, i Eivind Lilleskjærets fine omsetjing; mine søk gir to treff på boka, begge frå denne avisa. Det er påfallande at norsk presse, som knapt kan seiast å mangle sportsinteresse, lèt fordomar om lågverdig litterært innhald overstyre interessa for litterær kvalitet – og det trass i at Peaces to førre fotballromanar blei lovprisa av kritikarane. I «Fordømte Leeds» (2006) og «Rød eller død» (2013) framstiller han fotballen som både besettelse og kollektiv kraft, og gir eit godt grunnlag for å forstå styrken som tragedien i München kunne treffe eit heilt samfunn med.

Det er ein spøkelses­roman, der dei som døyr i opninga, heimsøkjer sidene til slutt.

Tilleggstid

Murane ris / ordlause, kalde» rundt eget som talar i Friedrich Hölderlins dikt ‘Midtveges i livet’, gjendikta av ingen ringare enn Olav H. Hauge. Gjendiktinga alluderer til Dante, som midt i livet går seg vill i skogen, og i første strofe er det seinsommar, der modne pærer og ville roser heng over eit vatn med fagre svanar på. I andre strofe skuggar det over i diktet: «Ve meg, kvar skal eg, når / det vintrast, ta blomane, kvar / ta solskinet / og skugge på jordi?»

Etter tre romanar gir Erlend Kaasa ut si fjerde bok, ei samling noveller som kretsar rundt dette punktet der livet snur på flekken og byrjar å trekke seg tilbake, heller enn å skride fram. 

, kallar vi det: Personane til Kaasa ser tilbake på kven dei har vore, eller lurer på kven dei har blitt og skal bli – og ikkje blei. Tittelen peikar mot nokre nyare studiar som viser at 44-årsalderen er skilsetjande for både kvinner og menn: Vi eldest ikkje berre trutt og jamt, men òg i rykk og napp, og rundt 44 skjer det første av i alle fall tre kraftige aldringssprang (dei to andre lèt vi ligge for no).

nauda er størst’ møter vi Frøydis (44), som forsiktig sagt ikkje finn fotfeste der ho vandrar, midtveges i livet, i vilska, langt frå rette vegen. I opninga er ho på date; det er ho ofte. Etter det mildt sagt mislukka møtet studerer ho seg sjølv i spegelen – og i sosiale medium. Ho får opp minne frå 40-årsdagen sin, og gjensynet med gratulasjonar frå gamle klassekameratar utløyser ei tankebane om lagnadssvangre livsval; om feilslåtte investeringar, søkkande verdi og tragiske aksjekursar på kjærleikens marknadsplass.

Etter å ha lese novella tenkjer eg på heile samlinga som eit slags klassebilete – eit gruppeportrett der jamaldringar som kunne ha stått side om side med tennene på tørk og blits i fleisen på ungdomsskulen, har møtt opp til reunion 30 år seinare. Tekstane i «(44)» tener på å stå saman; dei er solide kvar for seg, og saman gir dei fasettert innsikt i midtlivsdumpa.

‘Kjerringemne’ handlar om ein forfattar og far til fire jenter som blir skulda for misogyni av ein forlagskonsulent som har lese manuset hans. Novella er fint skrive, og set både stil og stemning for samlinga, men den sjølvransakande opprullinga av jenter som har kome og gått i livet hans, er i tammaste laget til verkeleg å setje fyr på spørsmåla om undertrykt misogyni og ideologisk sensur som ulmar i teksten.

Hovudpersonen si oppleving av å bli vriden ut av si eiga sjølvforståing, av å kjenne seg «utgraven og tømd», tek eg likevel med meg vidare. I midtlivstragedien om ‘Kongen av Strava’ mistar ein amatøratlet ein viktig segmentrekord på springe-­appen og mistar syn for alt anna enn å vinne attende trona på motbakkestrekket. Novella utviklar seg i ei litt føreseieleg tragisk lei, men er pulserande å lese heile vegen til toppen – eller botnen.

Kva er meir midtlivskrise enn streving på Strava? Det må vere ein romantisk weekend i Gdansk, som kvinna i ‘Höstvisa’ skal på. Vi møter henne natta før reisa, der ho ligg vaken ved sidan av den ein gong så deilige, no heller deigete mannspersonen sin. Novella er full av foraktelege skildringar av mannskroppen som mistar testosteron og blir formlaus og kvapsete. Omkvedet frå Erna Tauro og Tove Janssons ‘Höstvisa’, om å «skynda att älska» sidan «dagarna mörknar minut för minut», kling med mindre forsonlege tonar enn i originalen under teksten, som er full av «skuggekjensler» og varsel.

er utprega modne, både i form og innhald – innsiktsfulle, ettertenksame og litt forsiktige. Det betyr 

 at Kaasa skuggar unna såkalla vanskeleg tematikk, men at han skriv om slike emne med piggane inne. Nokre noveller blir litt tamme av det. Andre tener på det, som den lengste i samlinga, ‘Ein dokkeheim’, om ein mann som minner mest om ein forvaksen gutunge og blir bortimot påtvinga potensielle bruder frå land langt borte av mor si. Vi følgjer velkomstseansen til den siste i rekkja, Princess, og får høyre om dei strevsame førebuingane for å ikkje skremme henne bort – det heile krydra med Star Wars-referansar rett frå guterommet til mannen. Det som både overraskar og imponerer, er at Kaasa ikkje berre gjer det underhaldande, men faktisk også litt rørande, trass i det tragiske ubehaget.

Eivind Myklebust

Artikler

Hos Paul Schrader skal filmkunsten løfte tilskodaren til himmels heller enn å halde oss på bakkeplan.

I Katlas buk

Verselinjene i Tony Harrisons «v.» sparkar framleis frå boksidene, 40 år etter at dei laga nasjonal furore i Storbritannia.

Sommaren vesterut

Melding frå setra: bokstavar forandrar verda!

Flannery O’Connors bråkete univers er fylt av blinde og døve, falske profetar og struttande påfuglar.

Torild Wardenær lèt poesien romme både polemikk og elegi.

Lego-liv

Karrierekluss og ukomplisert moro i bemanningsbyråfabel for barn.

Huda er ei scene i Bjørn Rasmussens sprelske, sprengjande skrift.

I Eivind Buenes nye roman får ein atonal fanfare gjalle over utopisk harmoni.

Blad frå ein bygard

Eirik S. Røkkum synest det er rart at ikkje alle poetar driv med gjendikting.

Anne Berest skriv eksistensielt og underhaldande om tyngda i jødisk historie.

Tvilsame vennar og stilig sjongleringskunst med dovendyret Dagfinn.

Overjordisk kollbøtte

Alexander Slottens barnebokdebut er sjarmerande ivrig, om enn ikkje så slitesterk.

Ane Nydal lever i tru på at alt som gjer vondt, vil lindrast, viss det får gro til ein tekst.

I David Peaces dokumentariske romanar er fotballen både besettelse og kollektiv kraft.

Skuggekjensler

Ute i verda

I Oddmund Hagens stilsikre nye novelle fører ein sjølverklært folkefiende ordet.

85 års røynsle med bambus og rosin.

Spreidd orden

Svik eller svikt

Bruce og begeistring med Petter Stordalen.

I Alice Oswalds «Minnesmerke» skin Iliadens krigsskildringar gjennom og inn i vår tid.

Hos Paul Schrader skal film­kuns­ten løfte tilsko­daren til himmels heller enn å halde oss på bakkeplan.

I Katlas buk

Verse­lin­jene i Tony Harrisons «v.» sparkar framleis frå boksidene, 40 år etter at dei laga nasjonal furore i Storbri­tannia.

Sommaren vesterut

Melding frå setra: bokstavar forandrar verda!

Flannery O’Connors bråkete univers er fylt av blinde og døve, falske profetar og struttande påfuglar.

Torild Wardenær lèt poesien romme både polemikk og elegi.

Lego-liv

Karrie­re­kluss og ukom­pli­sert moro i beman­nings­byrå­fabel for barn.

Huda er ei scene i Bjørn Rasmussens sprelske, spren­gjan­de skrift.

I Eivind Buenes nye roman får ein atonal fanfare gjalle over utopisk harmoni.

Blad frå ein bygard

Eirik S. Røkkum synest det er rart at ikkje alle poetar driv med gjen­dik­ting.

Anne Berest skriv eksis­ten­sielt og under­hal­dande om tyngda i jødisk historie.

Tvilsame vennar og stilig sjong­le­rings­kunst med dovendyret Dagfinn.

Over­jor­disk kollbøtte

Alexander Slottens barne­bok­debut er sjarme­rande ivrig, om enn ikkje så slitesterk.

Ane Nydal lever i tru på at alt som gjer vondt, vil lindrast, viss det får gro til ein tekst.

I David Peaces doku­men­ta­riske romanar er fotballen både besettelse og kollektiv kraft.

Skugge­kjens­ler

Ute i verda

I Oddmund Hagens stilsikre nye novelle fører ein sjølv­er­klært folke­fien­de ordet.

85 års røynsle med bambus og rosin.

Spreidd orden

Svik eller svikt

Bruce og be­geist­ring med Petter Stordalen.

I Alice Oswalds «Minnes­merke» skin Iliadens krigs­skild­ringar gjennom og inn i vår tid.

Hos Paul Schrader skal filmkunsten løfte tilskodaren til himmels heller enn å halde oss på bakkeplan.

Verselinjene i Tony Harrisons «v.» sparkar framleis frå boksidene, 40 år etter at dei laga nasjonal furore i Storbritannia.

Karrierekluss og ukomplisert moro i bemanningsbyråfabel for barn.

Huda er ei scene i Bjørn Rasmussens sprelske, sprengjande skrift.

Eirik S. Røkkum synest det er rart at ikkje alle poetar driv med gjendikting.

Anne Berest skriv eksistensielt og underhaldande om tyngda i jødisk historie.

Tvilsame vennar og stilig sjongleringskunst med dovendyret Dagfinn.

Overjordisk kollbøtte

Alexander Slottens barnebokdebut er sjarmerande ivrig, om enn ikkje så slitesterk.

I David Peaces dokumentariske romanar er fotballen både besettelse og kollektiv kraft.

Skuggekjensler

I Oddmund Hagens stilsikre nye novelle fører ein sjølverklært folkefiende ordet.

Bruce og begeistring med Petter Stordalen.

I Alice Oswalds «Minnesmerke» skin Iliadens krigsskildringar gjennom og inn i vår tid.