Eivind Myklebust

#fff

At forfattarar også skriv om seg sjølve når dei skriv om andre forfattarar, er knapt ein løyndom. Det tenkte eg på då eg i førre veke, rett etter å ha lese ut Karl Ove Knausgårds nye roman, las eit essay han har skrive om Fjodor Dostojevskij i The New Yorker. I ­opninga av essayet fortel han at Dostojevskij publiserte romanane sine som føljetong, av økonomisk trong, og at hans aller siste, «Brødrene Karamasov», blei til gjennom månadlege deadlinar frå januar 1879 til november 1880. Dostojevskij måtte berre dure på, han skreiv raskt og upolert, rakk ikkje pusse ­eller finstille plot og språk. Gjennom brå vendingar og rufsete setningar heldt han likevel blikket festa på eit stort spørsmål der framme, som han handterte med tyngd og tolmod: Kva ­lever vi for?

Karl Ove Knausgårds store spørsmål i ­romanserien om «Morgenstjernen» handlar meir om døden, og om kva slags følgjer det ville fått, om den hadde slutta å inntreffe. ­Metoden hans er mindre ekstrem enn Dostojevskijs, men sanneleg halsbrekkande nok: Sidan 2020 har han gitt ut ny roman kvar haust, som regel både tjukk og handlingsmetta – og knapt skrinnare på tankeplan. Då eg spør han om dette over telefon til London, stadfestar han at det har blitt ein metode å kaste seg ut i det, slik han har gjort sidan «Min kamp».

– Reint estetisk føretrekkjer eg Tolstoj, som skreiv fullenda bøker der heile biletet blir dekka, men for min del er det mest fruktbart å berre skrive på som Dostojevskij. Nøkkelen er å godta at det blir slik det blir, for i ettertid ser eg at det som er vesentleg for meg finn vegen inn i bøkene.

«Jeg var lenge død» er sjette bok i serien, som Knausgård seier han skal runde av med neste roman – «det er heilt sikkert». Årets roman handlar om Joar, veslebroren til Syvert Løyning, den blide og banale sørlendingen vi møtte i andre bok, «Ulvene fra evighetens skog». I andre halvdel av den boka møtte vi også halvsystera Alevtina – eit resultat av faren, også Syvert Løyning, sitt sidesprang med ei russisk kvinne. Syvert senior var på si side hovudperson i fjorårets «Arendal», der både dette kjærleiksdramaet og nokre nattlege opplevingar av meir mystisk slag slår sprekkar i verda hans.

«Jeg var lenge død» går langt, og lenger enn langt, inn i desse sprekkane. Som faren er Joar ein rasjonell realist, men også han opplever noko som bryt med alt han trur å vite om universet. Han er astrofysikar ved Universitet i Oslo, og når morgonstjerna viser seg på himmelen eit stykke ut i romanen, har han sitt Nakstad-

: Han blir ein media går til for å få ei forklaring på fenomenet, og han svarar som sant er at dei ikkje veit kva som skjer, men at han er sikker på at det finst ei forklaring. På privaten har han likevel byrja å mistenkje at fenomenet ikkje kan forklarast innanfor dei vitskaplege rammene han til vanleg jobbar i. Det heng saman med noko han har sett på gata utanfor der han bur: ein død person i levande live. Utover i romanen utviklar boka seg til å bli ein slags vitskapsthriller, Joar beveger seg lenger inn i grenselandet mellom vitskapleg spekulasjon og spekulativ mystikk – og endar opp ein stad der dei er vanskelege å skilje.

I essayet i The New Yorker skriv Knausgård at Dostojevskij søkte seg dit idear og abstraksjonar løyser seg opp i menneskeliv. Det minna meg om noko han sa då han nett hadde starta på dette romanprosjektet, i ei førelesing i Tübingen i 2019: Der hevda han at det ikkje var ein idéroman han skreiv, og framheva at alt skulle festast i dei konkrete liva til ei gruppe romanpersonar.

– Du sa til og med at du nekta deg sjølv å skrive essay?

– Ja, no har det jo blitt mange essay i desse bøkene òg …

For min del er det mest fruktbart å berre skrive på som Dostojevskij.

I grenseland

#000

Gratulerer som månadens poet! Sola skin i dette diktet, slik den gjer i både «Solplomme» og «Triks». Sei litt om sola?

– Eg har alltid vore oppteken av mytologi – gammal og moderne, personleg og felles – og i den samanheng er sola essensiell. Eit konkret livsvilkår for mennesket, som vi dermed også har tillagt ulike eigenskapar, forteljingar, symbolikk opp igjennom. Når sola dukkar opp så ofte i dei siste bøkene mine, er det nok fordi dei mellom anna handlar om klimakrise og naturtap. Det dødelege ved sola trer sterkare fram i ei tid med aukande forørkning og hetebølger. Sola er tviegga og upåliteleg, det interesserer meg. Men eg tenkjer også mykje på sola fordi eg er ein slags soltilbedar, kjenner meg som eit solcellepanel som blir lada opp av den og frys tre fjerdedelar av året!

Vil du fortelje litt om samarbeidet med Vilde Tuv og «Solplomme»-prosjektet? Det sprang ut ifrå ein heilt konkret plass, men de har sidan framført det heilt andre stadar?

– «Solplomme» starta som eit bestillingsverk med nyskriven musikk (av Vilde) og poesi (av meg). Det vart skrive til å framførast i Romedalen, ein ganske spektakulær seterdal i Ørsta, og har seinare blitt gitt ut som bok og CD. Sidan verket var stadspesifikt, har eg inntrykk av at arrangørane som har booka oss har tenkt ekstra godt på kva setting som kunne bidra til opplevinga av verket. For meg har i alle fall rommet eller omgivnadane blitt ein ny del av det, om det er i form av natur, arkitektur, måleri. Det har vore ei glede, både å samarbeide og å framføre på så flotte plassar. Det mest nervepirrande var å framføre framfor Munchs «Solen».

Tittelen ‘Jonsok’ peikar attende til «Solplomme». Samstundes er det ein ørken her, som sender tankane til tørken i «Triks» like mykje som til Sunnmørsalpane?

– Ja, dette diktet er eit slags interludium til dei to siste diktsamlingane. Det høyrer ikkje til i nokon av dei. Eg begynte å skrive «Triks» i 2022, og på det tidspunktet hadde Vilde og eg allereie snakka om det som skulle bli «Solplomme», om korleis vi tematisk, formmessig og konseptuelt kunne tenke oss å jobbe, men eg hadde ikkje begynt å skrive enda. Så dei to lyriske universa vart til omtrent samtidig. Dei fekk ulik form og tone, men ein del element opptrer i begge bøker, med litt forskjellig betyding – for eksempel Johannes døyparen, sola, klimakrisa og kretsinga rundt det rituelle og religiøse. Men, ja, ørkenen og Sunnmøre … Eg tenkjer nok på perspektivet i dette diktet som allestadnærverande, at jonsokfeiringa går føre seg over heile jorda her, eit slags framtidig (og tvitydig) felles soltilbedingsritual.

Du har ei diktspalte i Dag og tid. Kan du seie noko om korleis du vel ut og jobbar med dikt der, og kva arbeidet gir til di eiga skriving?

– Å skulle skrive om eit dikt er ganske annleis enn å berre lese og like det. Ofte vel eg dikt som treffer eit temperament, eit tema eller ein tanke eg er i kontakt med på det tidspunktet. Sidan eg leverer tekst kvar tredje veke, les eg faktisk meir poesi no enn tidlegare – og eg les mykje breiare, også bøker eg har fordommar om å ikkje like. Det trur eg er veldig bra for mi eiga skriving.

Gull i munn

Kaffikoppen eg nett har tatt ein slurk av idet eg byrjar på denne teksten, set eg frå meg på ei drikkebrikke med ei teikning av dei tre Brontë-systrene på – Charlotte, Emily, Anne. Eg slår meg sjeldan laus i museumsbutikkar, men held meg som regel høfleg til å kjøpe ein penn og eit postkort på veg ut. Då eg for nokre år sidan var oppe i heiene i Haworth, den vesle landsbyen i Yorkshire der Brontë-systrene vaks opp og levde mesteparten av sine korte liv, blei eg likevel riven med og kjøpte både ein bunke postkort og denne ikkje særleg sofistikerte brikka – ein av utruleg mange Brontë-ting som var til sals i museet på den gamle prestegarden der, og rundt omkring i heile landsbyen, som sjølv utanfor sesong, i iskald novembervind, aula av meir eller mindre litterært interesserte turistar.

Eg lét meg også lokke til å kjøpe noko lødig litteratur der oppe, som Juliet Barkers enorme biografi om systrene – ei bok eg i mitt stillaste sinn, med utsyn til gravsteinane utanfor, tenkte at eg neppe kjem til å ha lese når eg sjølv ligg i jorda. Ei anna og meir overkomeleg bok vekte også handletrongen min, ein slags biografi om det kulturelle etterlivet til systrene, skrive av forfattar og kritikar Lucasta Miller. «The Brontë Myth» (2001) har også lege ulesen i bokhylla mi i nokre år, men denne hausten baud forlaget Bonniers boklister på ein god grunn til å plukke den fram.

«Sangen om storken og dromedaren» er tittelen på den store romanen om Emily Brontë som nederlandske Anjet Daanje gav ut i 2022, og som no kjem på norsk i Bodil Engens omsetjing. Daanje var eit ukjent namn for meg, og truleg for dei fleste som ikkje har direkte tilgang til nederlandsk samtidslitteratur, men sidan 1993 har ho skrive ei rekkje romanar og noveller som har vore anerkjent av kritikarar og andre kresne lesarar. «Sangen om storken og dromedaren» fekk ei rekkje prisar, og blei også ein uventa storseljar i Nederland då den kom ut. I to uavhengige kåringar valde kritikarar og andre avislesarar den til 2000-talets beste nederlandske roman.

I 2025 tyder det på at Anjet Daanje bryt lydmuren til eit internasjonalt publikum: Romanen «The Remembered Soldier» (2019) kom ut i engelsk omsetjing i år og er nominert til National Book Award i USA, medan «Sangen om storken og dromedaren» kjem på fleire europeiske språk i år og på engelsk neste år. I Sverige har boka allereie fått kritikartårer til å trille, igjen i Expressen, der Lyra Ekström Lindbäck hylla den imponerande komposisjonen og psykologiske realismen til Daanje – og til slutt måtte gråte ein skvett i smug på kafé.

Romanen er eit komplekst, eventyrleg og rørande narrativt byggverk over Brontës liv og etterliv, virke og verk. Den norske omsetjinga har openlyst kravd både innleving og kreativitet, lydhøyre og finurlege løysingar av Bodil Engen. Saman med mursteinsromanen gav Daanje ut ei bok med gjendiktingar av Emily Brontës dikt, samt eigne dikt inspirert av henne. Den boka kjem ikkje på norsk, men eit knippe av dikta er del av romanen, gjendikta av Eve-Marie Lund. Skal vi byrje med eit av dei for å sende oss inn i Brontë-systrene sitt landskap og setje oss i stemning att?

Brontë-­komplekset har lenge vore ein litterær ­industri.

Etterliv

Torsdag, i det som for Bokmagasinets del er midt i verste sendetid, blei nobelprisen i litteratur tildelt den ungarske forfattaren László Krasznahorkai. Det var slett ikkje uventa – Krasznahorkai har lege høgt på listene til bookmakerane i mange år – og i alle fall ikkje ufortent: Sidan debutromanen «Satantango» (1985), som kom på norsk i Kari Keménys omsetjing i 2016, har han skrive ei lang rekkje bøker, både korte og lange, som nærmar seg apokalyptiske emne med latter, fart og stor sjølvtillit på kunstens vegne. Det svenske akademiet framheva nettopp det «visionära och kraftfulla» i verket hans under tildelinga, der ständiga sekreterare Mats Malm sa at Krasznahorkai «mitt i undergångens fasa upprätthåller tron på konstens möjligheter».

Sist gong Nobelprisen gjekk til ein forfattar frå Ungarn, var i 2002, då Imre Kertész fekk den. I nobelspekulasjonane har også Péter Nádas lenge vore inne i bilete, og sjølv har eg tenkt at dersom det låg ein snublestein på Krasznahorkais veg mot prisen, var det nettopp i den tolv år eldre landsmannen. At det er materiale av nobel kvalitet eg har hatt i hendene, når eg har sete med ein ny Krasznahorkai-roman i fanget, har eg likevel aldri vore i tvil om.

– erfaringane og overskridingane den gir, måtane den verkar i verda på – er eksplisitt tema i «Seiobo der nede» (2008), ei bok som eg kanskje set aller høgast i Krasznahorkais forfattarskap, men som samstundes er den som liknar minst på dei andre. Nokre av grunndraga er sant nok på plass: dei endelaust lange setningane – «Punktumet er forbeholdt Gud», har han sagt – og den sinnrike konstruksjonen. Gjennom 17 frittståande forteljingar skildrar «Seiobo der nede» menneskets sublime møte med kunst og handverk, og med naturen, over heile verda og til nær sagt alle tider – mellom anna i Firenze på 1400-talet, på Akropolis i våre dagar og i Japan i ulike epokar. Krasznahorkai skildrar opphøgde kunstopplevingar, men han gjer det med ein fot i bakken: Her kan kunsten lyse opp over tilværet til turistane i eit tempel eller ei museumsvakt i Louvre – og i oss som les boka, i møte med nydelege, men også forskrekkande skildringar, til dømes av ein egretthegre som står på vakt og jakt ute i eit elveløp midt i Kyoto.

Ove Lunds norske omsetjing av boka kom ut i 2020, og blei prisa som årets beste av Kritikarlaget. Sidan då, i 2021 og 2023, har Lund levert nye, strålande omsetjingar av to ferskare Krasznahorkai-romanar, «Baron Wenckheim vender hjem» (2016) og «Herscht 07769» (2021).

delen av forfattarskapen går Krasznahorkai endå tydelegare inn i si politiske samtid: Boka om baronen skildrar korrupsjon og konspirasjonar, nasjonalistisk stordomsvyar og sjåvinisme i heimlandet Ungarn, medan «Herscht 00769» spelar seg ut blant nynazistar i den tyske delstaten Thüringen. Sjølv har eg også opplevd desse romanane som meir komisk drivne enn dei tidlegare, men det kan vere hugsen som spelar meg eit puss: Den apokalyptiske latteren i «Satantango» kastar i alle fall også tankane attende til modernistiske klassikarar som Beckett og Kafka, der ein gjerne flirer og blir forskrekka i same vending.

Krasznahorkai står like nær postmodernistane frå vår tid, når han vrir på eit Thomas Pynchon-sitat, gir romankapitla musikalske titlar som ‘DAM DI DUM’ og lèt høgt og lågt støyte saman med stor kraft i romanane sine – ein romanperson ved namn Dante understrekar talande nok at han ikkje er oppkalla etter diktaren, men etter den brasilianske fotballspelaren med same namn.

 til Krasznahorkai er som å flyte med i eit seigt, men målretta ras mot undergangen. For norske lesarar er det no berre å hive seg på, halde seg fast og ta del i dei svimlande kunstopplevingane det gir.

Ein flirer og blir ­forskrekka i same ­vending.

Apokalypse no!

Pingvinen Ella er ein artig ny kjenning i heimen, men det er mormora hennar som framkallar flest glis og flir når vi les «Svømmefugl», Kjersti Annesdatter Skomsvold og Mari Kanstad Johnsens nye biletbok. Opninga gir ein perfekt introduksjon: I eit mørkt og magisk oppslag ligg Ella på brygga og ser skremt ned i havet, der blekksprutar og brennmaneter, og sikkert sverdfiskar og sjømonster, sym rundt i straumane. På neste side stig mormora opp av havet rett framfor Ella, med dykkarmaske, tang på toppen og ein krabbe på hovudet. Dette var ikkje så skummelt! Og no skal eg lære deg å symje, seier ho.

Skomsvold og Johnsen har samarbeidd før, i den slyngjande, buktande leggetid-boka «Dyrene sover» (2021), som blei kåra til årets vakraste bok (merk: ikkje berre 

bok) i Grafills tradisjonsrike kåring. «Svømmefugl» er også slåande vakker – det ser eg i auga på medlesarane mine at dei også synest – med mjuke kantar og fargar, og ei sommarleg stemning som gir saltsmak i munnen og kjensla av sand og vind i håret.

 ute i havgapet, men ho har ikkje lyst å lære å symje, ho vil heller lære å flyge. Ho elskar nemleg alt som er på himmelen – på framsida kikar ho opp på fly og ugler, fuglar, ufoar og andre stort sett identifiserte flygande objekt. Det viktigaste først, meiner den myndige mormora: for ein pingvin gjeld det å ikkje drukne. «Vi begynner med å flyte», seier ho. «Nei takk», svarar Ella. «Jo takk, bare hyggelig» kvitterer mormora. Bak den bestemte tonen har ho likevel nokre pedagogiske knep på lur.

På rygg, med nasen mot himmelen, kan Ella la seg inspirere av det ho ser der oppe, og flyte i havet slik eit seglfly sklir over himmelen. Med symjevengar på gjer ho som helikopteret, og snurrar armane rundt til ho byrjar å bevege seg. Skyer er laga av vatn, fortel mormor, og slik vågar Ella å dykke under med symjebriller på: Milde måne, alt som finst der!

 er herleg tilbakelent i både tekst og bilete, men blir det litt lite motstand? Frykta for å prøve noko nytt går fort over her, det er ingen små føter som nektar å ta neste steg – eller som tek eit steg attende når forsøket har feila. I staden går alt raskt og poetisk framover til neste utviklingssteg.

Eg kjenner meg ikkje heilt att i dette frå tilsvarande små pedagogiske prosessar i kvardagen, men eg merkar på medlesarane mine at dei frydar seg over alt Ella får til. Særleg til slutt, der vinden og regnet tek seg opp og Ella får fart på sakene. Ho brukar bryggeløpet som rullebane og hoppar i det – i eit oppslag der ein kan snu på boka og følgje henne «bortover og oppover og litt nedover», gjennom framlengs og baklengs salto, og der himmel og hav glid over i kvarandre slik at den vesle symjefuglen landar i sitt rette element.

Himmel og hav

På puben fell det bankande hjartet til ro. I dette er eg-forteljaren i Vigdis Hjorths nye roman lik dei andre gjestane på skjenkestaden ved stasjonen i Sandvika som ho byrjar å frekventere – først som mellomstasjon på veg til og frå Oslo, sidan i eins ærend, som endestasjon, med hunden som kompanjong og skrivearbeid for handa. I mykje anna er ho ulik: Ho er forfattar med utflytta ungar og kjærleikssorg, etter alt å døme anerkjent og økonomisk bemidla; dei andre på puben er strevande sjeler med utslitne lommebøker, dei blir borte i dagane før trygda kjem, men er på plass att med kvikke oppsyn så snart Nav har gjort sitt.

Gjestane held kvarandre med «et slags selskap», sender kvarandre blikk med «gjenkjennelse, kanskje også en slags anerkjennelse», men lèt kvarandre elles i fred. Medan dei andre balar med sanninga i botnen av glaset og drikk «i et slags ikke fordømmende fellesskap», går forfattaren dit for å arbeide: «[J]eg veksla ikke ord, jeg skrev dem, jeg var på puben for å skrive, i andres nærvær og kanskje for å kjenne en slags følelse av fellesskap». Ho er klar over at det også er alkoholen som driv henne dit, men at ho stadig gjentek «en slags» i setningane ovanfor, tyder på at ho ikkje har kome heilt til botns i kva ho gjer der. I sidesynet byrjar ho å ta inn litt av livet som utspelar seg på barkrakkane og båsrekkjene rundt, og særleg merkar ho ei kvinne som kvar laurdag legg Lottokupongar framfor seg på bordet.

og hunden hennar går inn på ein bar … det lyder mest som ein vits. Og sant nok er «Det gode mennesket i Sandvika» morosam, stundom på beint fram vitsete vis, som når ein på puben blir døypt om frå Drikke-Per via Pikke-Per til Hikke-Per i løpet av eit avsnitt – Snurrebarten og Pille-Padda er andre figurar her. Noko av komikken spring ut av at forfattaren klatrar klassestigen nedover og blir del av eit anna miljø enn ho vanlegvis vankar i. Slike forviklingar har Hjorth skildra med hell før, mellom anna i kjærleikshistoria om ein litteraturprofessor og ein bilseljar i «Hjulskift» (2007) og i fengselsforteljinga i «Tredve dager i Sandefjord» (2011).

«Det gode mennesket i Sandvika» minner meg vel så mykje om romanar som «Leve Posthornet» (2012) og «Et norsk hus» (2014), der spørsmål om politiske ideal og økonomiske privilegium pressar seg sterkare på eksistensen. For sjølv om latteren sit laust, losnar den som regel frå triste lagnadar i årets roman. Hjorth sjanglar elegant mellom komedie og tragedie, men i «Det gode mennesket i Sandvika» tek fortvilinga og alvoret gradvis meir over.

 lett å vere god når er alt er så dyrt! Det ropar det gode mennesket frå Sezuan i Brecht-stykket som tittelen nikkar til, og det hulkar det gode mennesket i Sandvika her. Dette gode mennesket er ikkje forfattaren sjølv, men den stillferdige kvinna med Lottokupongane: Ada har eit «barnlig» og «enfoldig» oppsyn, og spanderer gjerne øl på ein forfattar som har forlagt betalingskortet sitt. Små velgjerningar blir snart følgde av større, når fru Fortuna grip inn i lagnaden. Med midlar til å hjelpe, stiller ho opp for dei rundt som sit med «regnestykker i minus i hue og hjerte».

Dei som kjenner Hjorths forfattarskap, veit at det ikkje er første gong ho brukar Brecht som brekkstong for å føre politiske problemstillingar tett inn på livet til lesaren. I essaysamlinga «Fryd og fare» (2013) skriv ho om sitt første teaterbesøk som tolvåring, der ho såg onkelen spele i nettopp «Det gode mennesket fra Sezuan». Han hadde rolla som ein av gudane som stig ned til menneska på uvarsla kontroll. Der står det dårleg til, og berre den prostituerte Shen Te byd gudane husrom. Ho får ein butikk til takk, men er for sjenerøs og naiv til å drive den på forretningsmessig vis: Ho gir til dei som ikkje har, og blir grovt utnytta.

For Hjorth var teateropplevinga skilsetjande, det gjorde henne «bevisst som samfunnsmenneske». I «Det gode mennesket i Sandvika» kjem dette heilt til rette, når forfattaren med hamrande hjarte går opp i det godes problem – «at gode mennesker ikke fikser å være gode i landet vårt».

 flyt praten friare enn på puben, og der fortel Ada «fomlende og famlende og plutselig forbløffende» om kvifor ho gir vekk gevinsten: For henne finst det «to slags mennesker i verden, [ …] mennesker som ga og mennesker som tok imot», rettare sagt dei som 

 ta imot. Når ho omsider har fått, vil ho vere ein som gir – ein som ikkje må vere takknemleg, og som kan gi utan å forvente attende.

Som alltid les eg Hjorth med både hjarte og hovud i høgspenn, men når tragedien utspelar seg her, ser vi den heile vegen gjennom auga til forteljaren og såleis litt på avstand. I gjentakande rørsler sirklar ho inn situasjonen til Ada, men når nauda når sitt ytterpunkt, maktar ikkje forteljaren å ta inn fortvilinga. I staden klamrar ho seg til kjensla av å vere «realitetsorientert» og «politisk konsekvent».

Fortvilinga og alvoret tek gradvis meir over.

Pengar i lomma

Gratulerer som månadens poet! Du gir ut ny bok snart, og eg meiner å kjenne att motiv frå dette diktet i omtalen av boka?

– Ja. Då eg sette punktum for boka, hadde eg nok ein tanke om at eg var ferdig. Men det eg ser no, er at eg var ferdig med boka, ikkje med tematikken.

«Ein filleting som døden», heiter den. Kan du seie noko om kva tittelen fangar inn?

– Eg har slite med depresjon og angst sidan eg var unge. Døden har vore eit hòl for meg. Så fekk eg barn. Alt endra seg. Det resulterte i ein serie med dikt, som nesten forsøker å røske ut angsten med rota. Og mens eg forsøkte å gjere ferdig den boka, så døydde mor mi. Om ein samanliknar bokprosessen med å køyre bil, så var det som om nokon vrengde rattet ut av henda mine. Sorga var total. Det einaste eg klarte var å skrive. Etter kvart gjekk det opp for meg at det eg eigentleg hadde skrive om frå dag éin, ikkje var depresjon, angst og sorg, men kjærleik. Tittelen er henta frå minneverset eg skreiv til Mamma sin dødsannonse: «Bånd som knyttes av kjærlighet brytes ikke av en filleting som døden».

Diktet opnar med eit draumebilete frå naturen, som så «viklar seg inn i den vaknande verda og blir borte». Det er likevel nett som det heng att eit lett draumeslør over diktet?

– Eg har tre primære modusar som poet. Den eine er sentimental og autofiktiv, den andre er essayistisk og ekspansiv, den tredje er surrealistisk og eventyraktig. Når eg arbeider, hoppar eg ganske intuitivt mellom desse. Dette diktet er rotfesta i førstnemnde modus, men veks seg inn i sistnemnde. Denne tar utgangspunkt i at draumar, minner og fantasiar er laga av same material, og dessutan at dette materialet er godt eigna til å lage dikt med. Det forsøker å halde seg i ei slags pågåande grenseoverskriding, men grensa ligg ikkje mellom «draum» og «vaken». Heller mellom innsikt og mystikk. «Draum» og «vaken» blir to ulike perspektiv diktet opplever seg sjølv ifrå. Det at ein i diktet «vaknar», er meir å forstå som at eg-et kryssar ei grense mellom underbevisst og bevisst. Bileta i diktet kjem til å halde på retten til å framstå koko, det som endrar seg er kontrollen eg-et vil påstå at det har over dei. Sagt på ein anna måte: draumar berre kjem, mens visjonar må ein jobbe for. Likevel liknar dei kvarandre når dei står på.

Ei mor er død, og salet av barndomsheimen synest å utløyse tankane, minna og draumesyna som melder seg her. Og så kjem ein bror inn i biletet. Kan du seie noko om kven eller kva han er?

– Eg skriv mykje om sysken. Den førre boka mi, «Bukk & Sigd», handlar delvis om eit syskenpar som heiter nettopp Bukk & Sigd. Og den første boka mi blei sett i gang av eit dikt om ein bror som forsvinn. Eg veit ikkje kvifor eg er dregen mot dette. Eg vaks opp som einebarn. Men det er sant som det står i diktet, då eg var liten spurde eg Mamma om eg kunne få ein storebror. No som Mamma er død, er eg aleine om å hugse barndomen min. Det er som om ingen veit kven eg er. Kanskje det er det det handlar om.

Diktet er etter Kristofer Uppdal, står det. Vil du utdjupe kva du hentar frå Uppdal her?

Over grensa

Det er vanskeleg å ikkje bli glad i guten som gir namn til Marte Magnusdotter Solems tredje roman. Gustav er skulegut på tredje, snart fjerde trinn, han er livleg, entusiastisk og søkjande, men sosialt utilpass og sårbar. Fantasien hans er fri og ustyrleg, i omgangen med andre kan han vere bestemt og bardus, og han har vanskar med å styre kjensler og innfall inn i same kanalar som barna rundt han. I staden får dei utløp i klovneri, konfliktar og desperate handlingar. Det er vanskeleg å ikkje bli litt frustrert av Gustav òg, særleg sidan vi heile vegen følgjer han gjennom auga til mora Frida, som har hjartet i halsen og blikket festa på kvar minste rørsle i kroppen og sinnet hans.

«Jeg er mer til stede i Gustavs kropp enn min egen», seier ho eit stykke ut i romanen. Heilt sidan fødselen har han gjort krav på henne i mykje større grad enn storesystera Anna og veslebroren Even gjer og har gjort. Eit mønster har sett seg i familien, og forsterka seg i ein periode der mannen Jakob har streva med sitt. Han tek mest ansvar for dei to tilsynelatande problemfrie barna, og ovanfor Gustav er han nokre hakk meir avslappa eller avkopla – alt etter korleis ein ser det. I løpet av romanen refererer han til ting «hun psykologen i avisa» skriv og uttrykkjer skepsis til curlingforeldre – altså foreldre som går framom og ryddar vekk vanskar og hindringar for barna sine.

Utviklinga i romanen tvingar fram nye mønster i familien, men for lesaren er det frå starten av interessant å trakke med langs denne grensa romanen teiknar opp, mellom foreldrestyring og friare tyglar, tillit og kontrollbehov, overspent fotfølging og mangelfull oppfølging.

 spelar seg ut gjennom eit år, frå skuleavslutninga i juni til 17. mai året etter. Det startar med eit slag for Gustav og Frida, når han blir avvist i leiken av ein klassekamerat og ho blir avvist av foreldra hans, som ser på henne «som om jeg var av en lavere kaste». I forsøket på å sikre Gustav sosial kontakt i ferien får ho høflege ynskje om ein strålande sommar attende.

Ganske snart snur det. I bygarden der dei bur, flyttar Isak inn, ein gut på same alder som Gustav. Dei to kjem overeins, Frida knyter seg til Isaks mor, og når leiken i bakgarden glir over i lange besøk og overnatting, ser ho ei lettare og lysare framtid for Gustav – og seg sjølv. Under harmonien byrjar det likevel snart å skjelve litt, og utover i romanen ristar det stadig sterkare: Når ferien er over og Isak byrjar i klassa til Gustav, glid dei inn i skulegardens sosiale mønster. Slikt smittar over på foreldra òg, og utan å røpe for mykje om utviklinga vidare kan eg seie at det borgar for ein roman som er full av såre og knusande scener.

er det også ein litt einspora roman. Her skjer det lite som ikkje har direkte med det tett samanknytte kjenslelivet til Gustav og Frida å gjere, og eg tek meg i å sakne ei opnare, vidare romanverd. Like fullt synest det avgrensa utsynet motivert, sidan det på truverdig vis lèt lesaren kjenne den altoppslukande bekymringa og kjærleiken til Frida. Når Solem grev så djupt og inderleg i dette sporet, stikk det også fram flust av trådar som er verdt å trekkje vidare i etter lesinga, om sosiale avvik og spesielle behov, om tilpassingsvanskar og mobbing, om vaksne og barnlege kjensler, om livsviktige og vanskelege fellesskap.

Prosaen til Solem er på ingen måte prangande, og det er ikkje så mange setningar som stikk seg fram og glinsar eller skrik etter å bli sitert. Ho teiknar like fullt opp scener og situasjonar med skarpe konturar, og prosaen er heile vegen lada med både innsikt og intensitet. Det gjer «Gustav» til ein roman som er medrivande lett å lese, og som ein kjenner tyngda av etterpå.

Spesielle behov

Gratulerer som månadens poet! Du debuterte med «Var det grønt» i fjor. Er dette diktet frå arbeidet med ei ny samling, eller meir eit høvesdikt?

– Takk! Diktet tar utgangspunkt i eit nytt prosjekt, men er skrive om i høve spalta.

Det er eit fortvila dikt, du skildrar avisspaltene som ei slagmark der røynda vrir seg «brått i molda» og «orda / et opp grunnen vi står på». Er det ei åtvaring til dei som dyrkar det frie ordskiftet?

– Eg har all tru på det frie ordskiftet og vil slett ikkje åtvare mot det. Tvert imot vil eg at vi tar felles ansvar for å beskytte det, så åtvaringa er mot å la fanatiske stemmer sparke nedover med usanne påstandar i redaktørstyrte medium. Det ser eg som ein trussel mot eit godt ordskifte der alle kjenner seg frie til å delta utan å bli skyteskive på grunn av kven ein er.

Du målar bokstaveleg talt fanden på veggen i diktet, og om ein skal setje hale på grisen òg, er det vel Klassekampens redaksjonelle praksis som gjer deg fortvila. Kva meiner du er gale her på bruket?

– Avisa har i all si tid tatt stilling i politiske saker, men når det kjem til den systematiske mistenkeleggjeringa av transfolk frå ytre høgre, konservative kretsar og enkelte på venstresida som påstår å tale kvinnene si sak, har eit tydeleg redaksjonelt standpunkt tilsynelatande ikkje vore å oppdrive. Snarare har det knapt vore grenser for kva ein trykker. Brått er det fritt fram for hundefløyter, halvkvedne viser om trugsmål, fiendebilde, løgner og personangrep. Kor vart det av avisa som skulle vere på vår side? Det held ikkje å postulere at debatt er viktig, når ein lar djupt ureielege påstandar komme på trykk gong etter gong, òg etter dei er tilbakeviste. Eg skulle ønske avisa tok tydeleg standpunkt til forsvar for rettane våre og bad om orsaking for kva avisa har latt trykke. Det er alvor, det har sett djupe spor, og no treng vi at avisa står opp for oss. Vi som er kjønnsskeive, saman med personar utan «lovleg opphald», er i dag blant dei mest utsette gruppene i både nære og fjerne samfunn, hos allierte og naboar, i aust og vest. Tida for å forsvare skeive er no. Tida for å la sånt grums sive inn i spaltene burde vore over for lengst.

Kva tenkjer du det poetiske språket kan tilføre denne debatten?

– Eg trur det kan tilføre farge, lukt, lys og kjensle, og kanskje meir meining, til orda vi elles brukar utan å tenke over dei. Når det som står på spel for ein sjølv eller dei ein har nære, verkar ubetydeleg eller spegelvend når det blir skildra av andre, oppstår eit behov for å skrive erfaringa inn i forteljinga om oss. Her ligg det kanskje ei poetisk kraft som kan nå inn til folk som ikkje har kjent etter kva rettigheitskampane som utspeler seg, betyr. Eg vil at mi frykt skal kjennast i magen til den som les. At sorga til mine nære skal bety noko for dei som ikkje sjølv sørger. Poesi kan invitere til solidaritet.

Du har både forska på omsetjing, drive tidsskrift og forlag for omsett litteratur og omsett poesi sjølv, sist Athena Farrokhzads «Anno Asen» tidlegare i år. Ser du ei kopling mellom dette arbeidet og di eiga dikting?

Forteljinga om oss

Denne veka har gutungen og eg lese eit kapittel av Maria Parrs nye «Oskar og eg»-bok kvar kveld, om eit syskenpar som lever kvardagslivet sitt til fulle i ei lita bygd på Vestlandet. «Alle tinga vi har» er undertittelen til boka, der kapitla er små avrunda forteljingar, bygd opp rundt ulike gjenstandar som spelar inn i store og små hendingar frå oppveksten deira.

Når gutungen har sovna, har eg plukka fram Lars Ellings nye roman og lese meg inn i eit univers som er heilt ulikt i ytre omstende – her er vi på Austlandet, og i mindre trygge omgivnader – men som lese slik, rett etter kvarandre, i det sløve skinet frå kveldssola, har nokre påfallande likskapar: «Nei, dette husker vi» er òg bygd opp av spreidde forteljingar frå barndomens rike, der kvar forteljing grip inn i dei andre, men står støtt på eigne bein. På første side får dessutan lesaren servert ei smørbrødliste over alle tinga ein gutegjeng har gøymt i eit nedgrave skrin ein stad djupt inne i barndomens skog.

I dag er skogen hogd og jamna ut til bustadområde, med «villaer og rekkehus og et lite kjøpesenter, og en ­friluftsbarnehage der slengtauet hang». Ei heil samfunnsutvikling har utspelt seg sidan skrinet blei grave ned, men ein stad under ligg framleis gjenstandane og gløder i små kammer i minnet: Eit kompass, ein fiskesprettstein, ein jojo, eit fotballkort.

 kjenner vi frå Ellings sjeldsynte suksess av ein debut­roman, «Fyrstene av Finntjern» (2022). Der møtte vi han som ung kunstnarspire i midten av 1980-åra og fekk lytte med når bestefaren fortalde villmarkshistorier frå tida rundt utbrotet av den første verdskrigen. I årets roman er Filip litt yngre. Forteljingane har tyngdepunkt i 1970-åra, frå skulestart og utover, men dei hoppar også lenger fram i tid, til studietid og pappaliv og heilt inn i våre dagar, der han er kunstnar omtrent midtveges i livet. Filip står heller ikkje alltid i sentrum her. Forteljingane flakkar fritt mellom gutane i gjengen hans – Vemund, Henriksen, Myrvold og Bøe – og i nokre kapittel tek dei også sidesprang med meir perifere personar, til dømes ein innflyttar frå Sørlandet som aldri får innpass i gjengen («dialekten hans er som et slapt håndtrykk») og snart flyttar igjen.

Gutane har forlate kjernefamiliens klammaste famn, men er enno ikkje ungdomar – dei er «et år eller så unna stemmeskiftet» og står på terskelen, trakkar litt fram og attende i løpet av romanen, men stig ikkje heilt over før til slutt. Då legg dei ned våpena i krigsleiken, erklærer evig våpenkvile og synest å få sjølvmedvit og forfengelegheit i krigserstatning.

Før det møter vi dei i fri utfalding: «Glem skolen. Den virkelige verden er denne: veien, skogen og vannet», heiter det kjekt. Dei fiskar i marka, tek guteslengen på sykkelen, og fartar mellom skule, nabolag og natur. Filips far er teikna i glitrande figur, men elles er dei vaksne ofte antagonistar – særleg lærarane og foreldra til ungar som ikkje har vunne respekt i gjengen. Dei kan fort få utleverande karikaturar teikna på tavla eller postkassa si påtent. Gutane lever likevel ikkje i lovlause tilstandar: Internt er det uskrivne, men strenge reglar som gjeld.

 ei relativt ordinær oppvekstskildring, men frå første stund spring eigenarten ut av Ellings prosa, som er forbausande fartsfylt og skarpsynt på same tid. Det bør kanskje ikkje overraske at ein biletkunstnar av Ellings kaliber evnar å sjå og skildre verda med fylde og detaljrikdom, men det er likevel verdt å framheve at denne boka, som «Fyrstene av Finntjern», er spekka med nydelege naturskildringar og både taktile og teknisk kompetente skildringar av menneskelege bedrifter og gjeremål. Medvitet om korleis desse siste verkar inn på naturen, er like sterkt til stades som i førre bok. «Det er strek i regninga», heitte det enkelt om naturinn- og overgrepa der.

Også når setningane blir meir kompliserte, skildringane meir målande eller kunnskapen meir detaljert, er språket kvikt og medrivande. Elling slepper seg jamleg laus i uhøgtidleg ordleik, guteaktig humor og lausleppa skrøner – om ein gravemaskinførar blir det til dømes sagt at «han kan klø ei katte i nakken med grabben så forsiktig at den skyter rygg og maler». Samstundes har Elling ei imponerande evne til å skifte tempo og få ei stemning til å glide lett over i ei anna, som skyer over himmelen.

er Elling ein biletsterk prosaist. Romanen er lasta full av lysande bilete som ikkje vil slokne i hovudet mitt med det første, mellom anna av ein trastemassakre i hagen på Lambertseter, ei vinterleg Brueghel-scene sett frå Sankt Hanshaugen og ein bunke dyrebare fotballkort som svevar fritt i lufta og «glitrer som høstløv i vårsola mens de daler, spinnende, svirrende» ned over ein skulegard på Karlsrud.

Guteslengen

Forfattarnamnet Nescio er eit pseudonym for Jan Hendrik Frederik Grönloh, og i Nederland er han visst ein udiskutabel klassikar som folk først blir påtvinga gjennom skuleverket. Før dei med skulevegring blar vidare i avisa, må eg skunde meg å legge til at dei tre novellene som no er omsette i «Unge titanar», slett ikkje ber preg av pedagogiske pliktøvingar, men tvert om er forbausande friske: Det ligg ein lur og lun smil bak forteljingane, som er ektefølte og ironiske på same tid. Sjølv om dei er skrivne for godt over hundre år sidan, sprett dei fram frå sidene mest som om dei var skapte i går.

Det er særleg språket som spritar opp. I innhaldet er ikkje novellene fullt så notidige; her er vi attende i bohemske kunstnarkrinsar i Amsterdam i tida før og under den første verdskrigen. Novellene følgjer eit knippe kunstnarspirer som ikkje lenger er fullt så unge, men har byrja å gro fast i det borgarlege samfunnet. Nokre av dei har sant nok ikkje takla overgangen så godt, og blitt galne eller tatt livet av seg, men for resten er det kontorjobb frå ni til fem som gjeld. Frå dette traustare tilværet ser dei tilbake på den tapte ungdomstida si, ikkje utan ei viss tristesse. Trykket i novellene er like fullt framleis prega av visjonane og ovmotet til den svermeriske ungdomen dei ein gong var: «Det som er på innsida, skal ut», proklamerer ein av dei tidleg i boka.

 om ‘Snyltaren’ skildrar ein type mange vil kjenne – ein som «prata for tre og åt for seks» og som «drakk for endå seks til». Munnen hans beveger seg i eitt set, spaserstokken peikar hit og dit, og rundt han teiknar forteljaren opp det fornøyelege kollektivet av kunstnarsjeler – og eit sjarmerande nederlandsk landskap, med både kyr og kanalbåtar. Gjennom vittige karakteristikkar, og med resignert haldning, penslar forteljaren ut lagnaden til sine stakkarslege likemenn – som like fullt blir smått heroiske i kontrast til utviklinga i bysamfunnet rundt dei, der folk riv vakre hus og set opp nye, stygge over ein låg sko.

«Gutar var vi – men greie gutar», heiter det i tittelnovella ‘Unge titanar’. Den er òg fortald frå ei fornuftig ettertid, der svermeriet og opprøret er eit tilbakelagt stadium. I ein sluttkommentar frå Gud sjølv kjem det likevel tydeleg fram at sympatien ligg hos dei unge himmelstormarane heller enn hos dei fine herrane i byens borgarskap:

Eit nytt kull unge titanar er allereie i gang med å stable små steinblokker oppå kvarandre for å styrte han frå trona og endeleg ordne verda slik dei vil. Han berre ler og tenkjer: «Stå på, gutar, sjølv om de er galne, har eg dykk meir kjær enn desse fine, kloke herrane. Eg beklagar at de er nøydde til å knekke nakken medan herrane får ha det som plomma i egget, men eg er no berre Gud.»

Van de Walles etterord er fullt av fine observasjonar, om «livsnytarar med sigar i munnen og hovudet oppe i skyene» og ikkje minst om at poesien framleis finst der ute, for den som ikkje lèt sjela si forkrøple i kontorkvardagen, men ser seg syn med å oppsøkje det vakre: «For sjølv om titanane er lenkja fast til kontorpulten, står trea enno langs kanalen, vinden blæs, og sola er framleis blodig raud.»

Omsetjinga har belgiske Van de Walle gjort saman med Øystein Vidnes, og utan at eg veit korleis eit slikt samarbeid går føre seg i praksis, kan eg trygt slå fast at det har vore vellukka. Særleg den snedige tonen – talemålsnær, men vektig litterær – treffer blink. Den demonstrerer at ein kan gå ganske langt inn i eit vestlandsprega nynorsk utan å skugge for den blodig raude sola som skin over kyr og kanalbåtar i det nederlandske flatlandet.

Greie gutar

Tett før sommaren plukka eg opp sveitsiske Christian Krachts «1979», som lenge har lege ulesen i bokhylla mi, og slukte den med sedvanleg fryd over forfattarens smakfulle, utspekulerte stil. Det er ein skamlaust dekadent roman, om ein homofil interiørarkitekt sine eskapadar i Teheran nett idet den iranske revolusjonen bryt ut, og når eg no på hi sida av sommaren får i hende ein ny Kracht-roman, slår det meg at interiørdesignaren er ein frontfigur i romanuniverset hans: Også i «Air» møter vi ein av slaget – ein distansert, isolert estet med sans for overflater.

Paul jobbar med å style bustadar til visning, og såleis med å skape draumebilete om eit venare liv, men i romanen tek både livs- og stilvala hans ei uventa retning gjennom tid og rom.

 i eit lite hus i hamnebyen Stromness, med polert betonggolv, lysbeisa trebord og ein lysegrå steinvegg «med ujevnheter, furer, hakk og arr som understreket rommets ro […]». Grå er den vakraste fargen, og i stablar rundt om i huset ligg det norske interiørbladet Küki (tenk Kinfolk). Stilen han dyrkar, ligg i omlandet til nordisk design, med naturnær minimalisme og mjuk funksjonalisme, men på veggen heng det òg eit måleri av 1800-talskunstnaren James Archer, med trollmannen Merlin og riddaren Lancelot som motiv. Det er ikkje «et særlig imponerende bilde», og for lesaren heng det der som eit spørjeteikn: Kor kjem dette stilbrotet frå, og kor er romanen på veg?

Det må lesaren jobbe heilt til slutten med å forstå. Kjensla av å bli villeia ligg sjeldan langt unna i ein Kracht-roman, og her merkar ein tidleg at det ligg noko i lufta. Ikkje berre er Paul tilbøyeleg til å småsvindle kundane sine; han blir sjølv jamleg lurt av dei lokale drosjesjåførane. Villeia blir han òg når han får eit oppdrag frå førebileta i Küki og reiser til Norge. På kontoret i Stavanger er kåra kummerlegare enn antatt, og redaktøren Cohen avslører snart at magasinets mål og misjon ikkje er alvorleg meint: «Hele denne nord-besettelsen», sukkar Cohen, og fortel at dette cottage­core-opplegget er reint bedrag.

Eller ein dekkoperasjon. For redaktøren har eit vidløftig prosjekt som inneber å sende Paul til Rennesøy, der det – også i røynda – ligg eit datasenter i ein gammal Nato-bunker inne i fjellet. Her ligg kattevideoar og feriefotografi lagra i ei informasjonssky – ein «erindringssverm», som Cohen kallar det. Jobben til Paul er å finne den perfekte kvitfargen å måle heile hallen i, for å gi skya av erindringar og førestillingar eit ryddig inntrykk.

informatikarar meir av prosjektet enn meg. Eller kanskje ikkje, for så snart Paul byrjar på arbeidet, forsvinn han frå datahallen i ein slags solstorm. Parallelt med Pauls historie har romanen fortalt ei meir rettlinja forteljing frå ei fjern fantasiverd, der jenta Ildr flyktar frå ein vond hertug, gjennom skog og øydeland, saman med ein mann som dukkar opp frå inkje og berre blir kalla «den fremmede». Han gjer bruk av tekniske nyvinningar som kikert og briller, og blir difor tatt for å vere trollmann.

No er han ikkje lenger så framand for lesaren, som kjenner att ting Paul meiner å ha drøymt her. Snart drøymer også Cohen seg inn i denne verda, og heile det realistiske samtidsplanet i romanen går i oppløysing.

 at vi ikkje var åtvara: «Livet var fullt av bekymringer, men heller ikke virkelig», står det i opninga, og nokre sider seinare finn Paul «Brødrene Løvehjerte» av Astrid Lindgren i ein bokbyttekiosk.

Uverkelegheitsforskyvinga er eit dristig grep – gjennomføringa like så. For vel så mykje som eventyrlandet Nangijala minner fantasiverda meg om den svindyre og såpeglatte Ringenes herre-serien til Amazon – eller meir nærliggjande, om Odd Nerdrum-måleri, som prydar omslaget til originalutgåva, men er bytta ut med eit mindre lada bilete på den norske. Her står det om liv og død, mellom godt og vondt, i dramatisk og sentimental språkføring.

Nordisk design

Ein del lesarar vil truleg rynke litt på bryna i møte med ei bok som ber ordet «transcendental» i tittelen. No skal eg ikkje hevde at Paul Schraders filmfilosofiske studie frå 1972 er sommarlesing for nokon og kvar, men i det minste bør ikkje filmbuffar la seg skremme frå å finne plass til boka i feriebagasjen: «Transcendental filmstil» har sant nok åndelege siktemål, men er først og fremst ein filmfagleg konkret og velstrukturert studie av tre av dei fremste regissørane frå filmhistoria, japanske Yasujirō Ozu (1903–1963), franske Robert Bresson (1901–1999) og danske Carl Theodor Dreyer (1889–1968).

På tvers av kulturelle skilnadar og sprikande tematikk er filmane deira kjenneteikna av ei form som strekkjer seg mot å overskride filmkunstens realistiske rammer: Snarare enn å sende tilskodaren djupt inn i sosiale forhold eller psykologi, meiner Schrader at dei opnar for å nærme seg noko over og utanfor fatteevna – «et åndelig plan», «en alternativ virkelighet». Eller som forfattar Roskva Koritzinsky fyndig formulerer det i etterordet: Boka er «er en studie av menneskets finger som peker mot noe skinnende i det fjerne».

Stilen er altså ikkje transcendental i seg sjølv, men peikar ut ein veg for den dedikerte tilskodaren. Her har med andre ord menneskeleg handverk ein finger med i spelet, og for Schrader er det berre filmkritikaren som kan dokumentere dette handverket gjennom handfast analyse – så får filosofar, teologar og estetikarar ta fortolkinga vidare.

 «Transcendental filmstil» som ung filmstudent, før han sjølv blei filmskapar. I dag er han vidast kjent som manusforfattar til nokre av Martin Scorseses filmar, som «Taxi Driver» (1976) og «Raging Bull» (1980), men sidan regidebuten med «Blue Collar» i 1978 har han òg laga eit tjuetal eigne filmar av varierande, men tidvis skyhøg kvalitet.

«American Gigolo» (1980) er nok mest kjent, men ein av dei beste blant dei kom så seint som i 2017. «First Reformed» var første film i den litt underkjente «Man in a Room»-trilogien, der han tydelegare har nærma seg ideala frå filmstilen han teoretiserte rundt som ung kritikar. «First Reformed» har Bresson-filmen «En landsbyprests dagbok» som førelegg, og knyter saman klima- og truskrise i det som er ein både åndeleg og politisk djerv film.

 av «Transcendental filmstil» opnar med ei ny innleiing frå 2018, og påfallande nok har den purunge Paul Schrader som skreiv boka i 1972 ei langt ryddigare og meir sympatisk prosarøyst enn den Schrader vi møter der. Schrader den eldre lèt tankane flyge og skravla gå, skriv innforstått om både filmhistoria og si eiga historie (han har bakgrunn i kalvinistisk kristendom og såg ikkje film før han var 17 år), og lèt utleggingar av såkalla 

 reknar som transcendental stil) munne ut i eit diagram der han, subjektivt og «til en viss grad tilfeldig», plasserer all verdas filmkunstnarar i litt kryptiske kategoriar.

Mitt tips er å spare den nye innleiinga til slutt, og heller gå rett til innleiinga frå originalutgåva. Der presenterer Schrader siktemåla med studien enkelt og oversiktleg. Det han søkjer å finne i filmane til Ozu, Bresson og Dreyer, er strukturane bak det slektande stiluttrykket deira – ei «universell representasjonsform» som ligg under dei kulturelle og personlege skilnadane mellom dei.

 filmstilen har ifølgje Schrader tre steg eller stadium: «Hverdagslighet», «Misforhold» og «Stasis». Med ulike teknikkar knytt til kameraføring og klipping, skodespelarinstruksar og lydbilete, funderer regissørane filmane i kvardagslivet, men stiliserer det banale og keisame og ladar det, som «et forspill til forløsningen». I det kvardagslege viser det seg nemleg snart ein sprekk, eit brot mellom mennesket og omgivnadane som fører til «en utslagsgivende handling». Det fyller tilskodaren med uavklåra spenningar og ei oppleving av at verda er rikare og meir framand – og ofte meir smertefull – enn den framstår som i kvardagsleg lys.

Det lyder kanskje svevande, men Schrader festar alt i konkret analyse av filmteknikk, til dømes av korleis Bresson fordoblar bilete og forteljarrøyst for å skiple sjåaren, eller korleis Ozu brukar ironi i karakterteikning og replikkar. I den verkeleg vellukka transcendentale filmkunsten fører dette til det han kallar «stasis» – eit frose «livsøyeblikk» der motsetnadar ikkje blir oppløyst, men ført fram i ei filmatisk form som set tilskodaren i kontakt med noko større. Dette siste er det berre Ozu og Bresson som oppnår, meiner han; Dreyer kjem berre delvis i kontakt med det transcendentale, særleg i «Ordet» (1955), der tilskodaren blir vitne til eit mirakel mot slutten av filmen.

Her har menneskeleg handverk ein finger med i spelet.

Over fatteevne

Gratulerer som månadens poet! Kvifor var det nettopp ein voggesong, og ikkje til dømes ei nidvise, JD Vance trengte no?

– Han treng vel strengt tatt ein kraftig ørefik og eit par hårde ord om tingenes tilstand og hans eiga rolla i det heile. Men eg trur ein kan krype endå lenger innunder huda på den guten ved å gi han det han ikkje vil ha: Lett forvirrande satirisk-surrealistisk poesi med eit ørlite anslag av omsorg og håp. Vi kan jo ikkje gi heilt opp her, sjølv om ting eskalerer og er som dei er.

Voggesongen din er dikta fritt etter «Brødrene Løvehjerte». Kan du seie litt om forholdet ditt til den boka?

– Det var favorittboka mi som barn! Mamma og pappa las den til meg, og så las eg den sjølv seinare. Ei fantastisk bok om samhald, søskenskap, kjærleik og dei gode og vonde kreftene som bur i oss menneske. Dragen Katla er for evig rissa inn i barnesjela mi på ein spektakulær og fryktinngytande måte. Så spørs det om det er JD Vance som er verkelegheitas Katla, og Donald Trump som er Tengil, eller omvendt.

Kva slags forhold har du til boka til Vance, då, «Hillbillyens klagesang»?

– Eg tenkjer at han treng ei vikarierande oppvekstskildring. Eller ei alternativ forklaring – i diktform. Eg tenkte at det måtte finnast ein usynleg boge mellom Dennis the Menace-utgåva av Ayn Rand og gode Kavring i etterlivet. Ein noko innfallsrik boge, skulle det vise seg, som streifar innom både 17. mai, dei dødes dag og det faktum at det ser ut som om JD Vance brukar maskara, noko som gir ein fjærlett komikk til den aggressive übermacho erobrar-rolla visepresidenten inntek overfor Grønland og Europa. Gaslighting-metodikken som gjennomsyrer Trump-administrasjonen får også sitt utslag i diktet, der Vance får ein kval til å strande på kysten av ein stat utan kystlinje.

Det er ikkje kvar månad juryen vel seg så dagsaktuelle dikt. Kva tenkjer du lyrikken kan tilføre den politiske samtalen? Og kva kan eventuelt politikken tilføre lyrikken?

– All dikting er politisk, anten det nemner politikken ved namn eller ikkje. Sjølv har eg alltid skrive dagsaktuelle dikt til Klassekampen. Eg meiner å hugse at det byrja med eit naudrim til Bendik Wold og Tom Egil Hverven i ein poesidebatt for sikkert femten år sidan. Det siste diktet eg hadde på trykk i Klassekampen, var eit bokstavrim om Ingvild Kjerkol. Men når ein skriv såkalla dagsaktuelle dikt, oppstår det eit problem. Det dagsaktuelle spring jo så inderleg fort frå oss. Berre på tida mellom eg skreiv dette diktet til no, har det hendt så mykje forferdeleg og dramatisk. Hadde eg fått beskjed om å skrive diktet i dag, hadde det blitt eit heilt anna dikt – eit mørkare dikt. Siglar dagsaktuelle dikt under poesiens falske flagg? Nokre vil kanskje hevde det. Eg er hyperaktiv og springande av natur. Nokre gongar lèt eg det berre stå til. Tidlaus poet er eg uansett ikkje. Til felles med Trump: Det hender eg smeller til på rein gut feeling. Det er ein av mine mange flatterande eigenskapar.

Vil du tipse oss om eit godt politisk dikt?

I Katlas buk

Det finst eit fotografi av Margaret Thatcher som i mørke stunder sprett fram på netthinna mi. Eg hugsar det dukka opp i 2018, då dåverande samferdselsminister Jon Georg Dale stod på tv, i kjent sunt, norsk bondevett-positur, og presenterte strålande vyar for framtida til norsk jernbane – og implementerte konkurranseutsetjing og britiske Go Ahead-tilstandar i same slengen. Det var liberalisme med eit smil, og bak smilet såg eg gjenskin av Thatcher som gjer V-teikn med fingrane – V for 

I det siste har Thatchers V-teikn stadig sprotte fram for meg, under pressekonferansar om effektiviseringstiltak frå Det kvite hus eller når eg ser den glisande gründeren på reklameplakatane for Dr. Dropin som tapetserer hovudstadens byrom. Gjenskina har minna meg om ei lita diktbok eg las for lenge sidan, og som blei skrive under dei borgarkrigsliknande tilstandane i den britiske gruvearbeidarstreiken i 1984–85.

kom ut i 1985 og lét motsetnadane i det britiske samfunnet skine kaldt og klårt. I langdiktet, som er skrive med mønsterbundne rim, ruslar Harrisons diktar-eg rundt på kyrkjegarden Holbeck, på åsen over arbeidarklassebydelen Beeston i Leeds. Harrison var fødd der i 1937, og i diktet er han attende i heimtraktene for å vitje grava til foreldra. Frå gravplassen på toppen av åsen ser han universitetet han studerte ved i ei retning, og stadionet til fotballaget Leeds United i ei anna. På veg heim frå nok eit tap på Elland Road stryk frustrerte fotballfans forbi gravplassen og sprayar slarv og ukvemsord på gravene, hakekors og v-teikn – ikkje for 

, men for «alle versusane i livet», som det heiter i Åsmund Bjørnstads norske gjendikting frå 1998. Men blant skitstrekar og bannord finn han òg eit meir forsonleg slagord spraya på foreldra sin gravstein: «UNITED».

Krafta i diktet krympar ikkje om ein kjenner Harrisons sonettar frå «The School of Eloquence» (1978), som krinsar om forholdet til opphavet og utdanninga; om mora og faren og fråstanden som vaks fram mellom dei etter kvart som han gjekk vidare på livets skuleveg – heile strekket inn i studiar på gresk og latin. Harrison er utdanna klassisist, men blant aristokratiske fjørpennar i britisk poesi er han like fullt ein framand fugl: Han hentar verkemiddel frå øvste hylle i antikkens poetiske arsenal, men poesi­språket hans har alltid verseføtene planta i gatene han kjem ifrå, blant arbeidarar og vanlege folk. Han diktar med «disiplinert form og subversivt innhald», sa han sjølv i eit intervju med Kjartan Fløgstad som stod på trykk i Syn og segn i 1986, og med omsorga si for uhøgtidleg kvardagsspråk har han brote fri frå tradisjonalismen som ofte følgje klassiske former hakk i hæl, når dei blir tekne i bruk i vår tid.

 har heller ikkje vore vanskeleg å få auge på i Harrisons poetiske produksjon. Fleire av dei store dikta hans har først vore publisert i pamflettform på avissidene, som ‘A Cold Coming’, lagt i munnen på ein død irakisk soldat under Gulfkrigen i 1991, og sidan trykt på ny under Irak-krigen i 2003. Han har skrive dikt frå Sarajevo i 1995, om terroråtaket i London i 2005, og ikkje minst om giftarmålet til dåverande Prins av Wales med Camilla Parker-Bowles same år. Rolla hans som radikal riksrefsar kan kanskje illustrerast ved at han i sistnemnde uttrykte eit fromt ynskje om at monarkiet skulle lide same skjebne som tampongane til Parker-Bowles etter overgangsalderen.

Harrison hadde knapt lytefri vandel med monarkiet på det tidspunktet. Då poeten Ted Hughes døydde i 1998, blei Harrison utpeika som potensiell arvtakar til den høgvyrde posisjonen som Poet Laureate – ei slags hoffpoetstilling der den laurbærkransa poeten blir plukka ut av dronninga sjølv, gjerne etter kviskr i øyra frå statsministeren. Ein slik maktsmeikjande posisjon ville Harrison ikkje ha, og diktet ‘Laureate’s Block’ stila han difor til Dronning Elizabeth. Der uttrykte han på utvitydig vis at han var uaktuell som nasjonalskald, at han håpa Ted Hughes blei den siste av sorten, og at Elizabeth blei den siste dronninga. For å sikre at provokasjonen nådde fram, hoppa han freidig nok til køys med Hennar Majestet i avslutninga av diktet.

 i offentlegheita var det likevel «v.» som førte til – overraskande nok, sidan diktet i første omgang er eit rop om samhald og solidaritet. Den forvitra fellesskapen piplar først fram på boksidene gjennom den personlege bakgrunnen til Harrison. I byrjinga av diktet skildrar han tilstanden til gravene på kyrkjegarden, som har fått stussleg stell frå både han og andre gjenlevande, og som har blitt forsarva av utskota frå samfunnet rundt med «ølboksar og svinske krusedullar»:

strøydd med søppel, kjøvd av maigrønt ugras,

Han lèt motsetnadane i samfunnet skine kaldt og klårt.

Gravskrift

Kvifor ikkje byrje med ein orgasme? Så er den saka ute av verda, og så vaknar både lesaren og Erla tidsnok til avreise. Erla har vore stressa, så ho tek strevet og gleda i eigne hender allereie før fuglane kvitrar om morgonen. Etterpå står ho opp og pakkar bilen full av bagasje til sommarferien ho skal på med dottera på sju, pakkar «mammating og dotterting å sysle med i solskin og dritver [...] nødvendige ting og festlege overraskingar». Saman skal dei køyre til Bergen for å ta Norröna­båten vesterut over Atlanteren til Færøyane, der Erla sjølv kjem frå, der storfamilien hennar bur, og der dottera skal få sjå kva mora har kome frå. Det er tida og vegen, men skuldrane er senka og stemninga sett for ein både slentrande og rådsnar roman.

Danielsen debuterte med diktsamlinga «Alle i Norge, i tre, i hengekøyer» for 20 år sidan, og har sidan det skrive tre originale diktbøker og eit godt knippe skodespel. Den første romanen hennar, «Vår vesle» (2018), skreiv ho også først som dramatikk, medan den freidige odelsromanen «Du er bonde» (2022) blei sett opp på Rogaland Teater tidlegare i år. «på, over, inni» er tredje roman i rekkja, og eg ser ikkje heilt føre meg den på scena: Den er meir poetisk og stemningsdriven, mindre vilter enn den førre, men minst like fri.

Fridomen merkar ein tidleg i både tone og tempo. Forteljarrøysta ligg ofte tett på Erla, men er sjølvstyrt og litt svevande, med glidande perspektiv og ørneblikk for detaljar. Forteljaren svarar ofte på tenkte spørsmål frå lesaren, men har slett ikkje tenkt å springe i førevegen og peike og veive og vise kor vegen går vidare: Her dukkar folk og ting og tankar opp i synsfeltet, i regn og sol, sol og regn, og får den forklaringa forteljaren meiner dei fortener. Det gir rom for tverrnordiske tankesprang, springande refleksjonar om små og store folkeslag, og ei jordnær og sanseleg utforsking av kva det vil seie å vere sjølvstendig og usjølvstendig, fullstendig og ufullstendig.

trådar som går hit og dit, og «ei viss overlapping av gjester», i den korte boka: familiemedlemmar og -forviklingar, gamle folk og unge, gamle kjærastar og nye, sommarflørtar og ektemenn på trygg avstand i heimlandet. Ikkje minst er det forunderlege færøyske særeigenskapar – tenk at dei kokar og et dei nydelege lundefuglane, og at dei stappar ein klump kakedeig og rosiner i magen på dei først! I det behagelege, snurrige virvaret er det tanke- og kjenslelivet til Erla som opptek meg mest – for kvifor græt ho støtt ein skvett, både her og der i romanen?

Ho ber på indre bagasje som romanen aldri fører heilt fram i lyset, men som får ligge antydande under. Sommarferien er eit hòl i tida, tida står og står, og i dette hòlet forsvinn ho attende til tidlegare somrar og liv, til fortida og samanhengane ho har stått i der – og framleis kunne ha stått i, om ho ikkje hadde brote opp og reist til Norge. På Færøyane spring alt henne i møte, og det kan stikke og skjere, som solstrålar i auga eller fugleskrik mellom fjella. Men jamleg siv også skodda inn og legg ein lindrande dis over tilværet, slik at alt ho ber på blir lettare, luftigare, meir fluffy.

 ligg i samanhengen, står det tidleg i romanen. Mot slutten byrjar tida å samle seg att, mor og dotter skal heim og snart står bilen fullasta av bagasje igjen – fullare enn då dei kom, av skitentøy, skerpikjøt og færøysk livserfaring. Dei reiste med mykje og vender attende med meir, og for Erla bognar bagasjen av ei innsikt om at

livet handlar om å ta for seg, å leve blant gamle og nye dydar, vite og reflektere over kva ein føler, passe på avkommet, ta til seg kunnskap og ta vare på gamle ting, samtidig som ein må vite når ein skal skifte kurs, ikkje bere nag.

Slik kan ho vere både «ufullstendig og usjølvstendig og heil på same tid», og slik kan lesaren late att boka vel vitande om at ein vil finne fleire nye lag der, når ein opnar den på ny neste sommar.

Sommaren vesterut

Og alt som rimar, er sant», seier vi, til tre taktfaste klapp, kvar gong ein i heimen slumpar til å snakke i setningar som rimar. Det har vi lært av Ingvild Rishøi, som vi høyrde lese moderne morovers frå «Borti natta» under poesifestivalen på Hamar tidlegare i år. I eit av dikta møter vi ei skulejente som rimar fram nokre veldig sannsynlege unnskyldningar for kvifor ho blir forseinka (ho møtte kongen, han stod på perrongen) og kjem til skulen «litt seint – men sånt skjer jo iblant? / Når alt som rimer, er sant.» Det er eit slikt dikt som får det til å knake og sprake i små synapsar, og som får ungane til å ta ordleiken med seg ut av boksidene og inn i kvardagslivet.

Den nye boka frå Bjørn F. Rørvik og Gry Moursunds Bukkane Bruse-univers gir nye ord å leike med, men også heilt nye reglar å leike etter. «Bokstavtyven Troll» er skrive i tøyseversets teikn, og innfører eit heilt nytt element i rimsmia, etter inspirasjon frå tyske bokstavtyvbøker av Horst Klein: Her driv trollet og tuklar med enkeltbokstavar – først stel han ein bokstav frå orda, seinare smuglar han ein inn att – slik at det brått sprett fram nye ord frå dei gamle, som troll i øskje:

står det på ei side, med illustrasjon av sjarmerande smådyr som griller pølser og sleiske trolleklør som knabbar b-en frå ‘bål’. På neste side får vi fasiten, i bokstav- og biletform, når ein ål spring opp frå bålet.

 Rima vi får servert, er jamt over av fin kvalitet, om enn ikkje heilt i Rishøi-klassen. Det er god variasjon i dei òg, frå dei mest openlyse (‘gris’ og ‘ris’, ‘gull’ og ‘ull’) til dei med meir surrealistisk schwung (‘speilegg’ og ‘seilegg’, ‘julenissemann’ og ‘ulenissen, han’). Sjølv tenkte eg nok at sistnemnde var litt søkt, og at det å tukle ’17. mai’ om til ‘17 mais’ ikkje akkurat vitna om finesse. Men barnet knisar og ler og spring med i dei overraskande spranga, så kven er eg til å protestere?

Merkeleg nok er kanskje boka litt for vanskeleg og litt for lett på same tid for dei yngste lesarane, som kjenner bokstavane godt, men ikkje heilt har lært å setje dei saman enno. I alle fall strevar min medlesar, midt i målgruppa, med nokre av løysingsorda første gong, særleg der ein bokstav blir fjerna eller putta inn midt i orda, som når ‘rekke’ blir til ‘reke’ eller ‘kanoen’ til ‘kanonen’. Når vi les boka andre gong, har han likevel lært det meste utanboks, og ropar entusiastisk ut løysingsorda før vi rekk å blade om.

Troll i ord

Flannery O’Connor ville ha fylt 100 år i år, og tanken på at ho kunne ha levd i dag, fyller meg med forvirring og fascinasjon. Eg ser henne for meg i ein pause mellom skriveslaga på loftet i Andalusia, det ærverdige plantasjehuset i Milledgeville, Georgia som ho delte med mora i siste del av livet. Ho stig ut på trammen i stramme sko, med blomstrete kjole og katteauge-briller, stør seg til krykkjene og stotar ned trappa, snakkar litt med to påfuglar som går forbi: 

Ho stig mursteinstrappa opp att til den innebygde verandaen, set seg til å gynge i ein korgstol; grublar vidare på lagnaden til eit gudsord frå landet, ein falsk profet, ei gamal bondekone ho skriv om. Kanskje har ho eit glas limonade i handa, ein kjeks eller sigarett mellom fingrane – men at ho skulle drage fram ein smarttelefon og sjekke illevarslande nyhende i Elon Musks maskinalder, i Donald Trumps tidsalder, i larmen og harmen frå vår tid? Kva ville ho ha sagt og gjort, kva hadde ho tenkt og trudd – kva slags bøker ville ho ha skrive?

Ho ville nok ikkje gått stille i dørene – i alle fall ikkje i skrift. O’Connor hadde eit verdssyn som var innsausa i sørstatsskikkar og rasisme, og du les ikkje langt i bøkene hennar før du støyter på ord og perspektiv som kan verke provoserande i dag. Ho ville spegle samfunnet ho levde i, og lét personane sine snakke slik folk snakka rundt henne, men dei siste åra har også mørke flekkar frå den personlege korrespondansen hennar blitt løfta fram.

O’Connor levde også i eit samfunn som var gjennomsyra av religion. Sjølv meinte ho likevel at ho skreiv i ei post-kristen tid, og såg det karikerte og overdrivne, det valdelege og groteske, som viktige verktøy i fiksjonen, sjølv om ho definerte seg som «kristen realist». For ein kristen forfattar, skriv ho ein stad, vil oppleve mykje som motbydeleg i det moderne samfunnet; utfordringa er å få det fråstøytande og forvrengte til å framstå som nettopp forvrengt – også for eit publikum som ser det som naturleg og rett:

he may well be forced to take ever more violent means to get his vision across to this hostile audience 

 – to the hard of hearing you shout, and for the almost-blind you draw large and startling figures.

I noveller og romanar sender ho lesaren inn i den valdelege verkelegheita – med håp om at vi skal kome oss ut på andre sida: «I have found that my subject in fiction is the action of grace in territory held largely by the devil».

Flannery O’Connor kom frå ein katolsk familie i eit protestantisk samfunn, og heldt heile livet på sitt kompromisslause katolske utsyn – også i fiksjonen, i det som blei eit sparsamt, men slitesterkt litterært livsverk: romanane «Wise Blood» (1952) og «The Violent Bear it Away» (1960), novellesamlingane «A Good Man is Hard to Find and Other Stories» (1955) og «Everything That Rises Must Converge» (utgitt posthumt i 1965), i tillegg til ei rekkje tekstar i mange sjangrar som kom ut etter at ho døydde – noveller, essay, dagbøker, brev.

Det er allereie ein kvinnealder sidan ho levde; ho var berre 39 år då ho døydde av lupus i 1964, ein sjukdom som også hadde tatt livet av faren hennar då ho var 15. Sjølv levde ho overraskande lenge med sjukdomen, gjennom sine tolv siste leveår. Ho halta rundt på krykkjer og kortison, søvnlaus og utmatta med smerte og oppblåse andlet – «looking like a refugee from deep thought», slik ho sjølv skildra det. «I have never been anywhere but sick», skreiv ho i eit brev, men ho skreiv også livsverket sitt i løpet av desse sjukdomsåra. Koplinga mellom sjukdom og skaparkraft er lett å romantisere, men ein treng ikkje leite lenge i forfattarskapen for å finne dødsmedvit og skrøpelegdom, makabre motiv og febrile visjonar.

Det skrøpelege og det makabre finst det rikeleg av i debutromanen «Klokt blod», som det nystarta forlaget Briskeby nyleg gav ut på norsk, i Knut Ofstads fengslande omsetjing. O’Connor omtala romanen som sitt «opus nauseous» – sitt kvalmande storverk om ein kristen på trass og tvers av seg sjølv. Den kristne som kryssar sine spor, er Hazel Motes, og i opninga sit han på toget på veg heim frå militærteneste til Tennessee. Han lever på pengar frå myndigheitene, kompensasjon for «noe krigen hadde ødelagt inni ham», og snart proklamerer han ovanfor ein medpassasjer at han ikkje trur på Jesus – og at han ikkje hadde trudd på han om han så var om bord på same tog.

Ho sender lesaren inn i den valdelege verkelegheita.

Larmen og nåden

– Gratulerer som månadens poet! Og takk for at du får oss til å tenkje på Skyggespindelhinne. Kva slags sopp er det?

– Skyggespindelhinne er ein nedbrytarsopp, sterkt utryddingstrua, fordi urskog, som den framleis finst i, også er sterkt trua. Nedbrytarane, blant anna sopp, omdannar dødt organisk materiale til nytt levande materiale og spelar ei ekstremt viktig rolle for det økologiske samspelet på jorda.

– Diktet er det første i «Eks jordisk», ei bok med dikt om eller til artar på raudlista – jerv og brugde, navlejordstjerne og elfenbenslav. Kva gjer at Skyggespindelhinne kallar fram eit heilt dikt, medan til dømes reliktslørsoppen berre blir nemnd?

– I «Eks jordisk» opptrer 1964 artar med norske namn (av totalt 2878 utryddingstrua artar), i kategoriane «Kritisk trua», «Sterkt trua» og «Sårbar». Desse artane figurerer på sidene til venstre i boka. Alle er nemnt, men berre eit utval kunne rimelegvis bli til dikt i boka. Valet av artar har fleire grunnar. I Skyggespindelhinne er det fordi det i språket, som i soppverda, finst sambandslinjer. Skogbotnen er nesten overalt gjennomvevd av mycel, tynne sopptrådar. Språkets ibuande assosiative natur gjer namnet Skyggespindelhinne fruktbart på den måten, fordi ordet viser både til arten og til det skøyre edderkoppnettet og til utforminga av vår eigen hjerne, hinnene og spindelvevshinna der, altså som del av organet vi er i stand til å tenkje med. Poesien kan uttrykkje desse samanhengane, ikkje berre i diktarisk klage, men samstundes i eit aktivistisk anslag. Artane som det blei dikt av, peikte seg elles ut på ulike måtar. Det kunne vere artens eigenart og morfologi, habitatet den er i eller det norske namnet. Ofte oppstår ein affinitet under skrivinga, til mytologi, kunst, vitskap, historiske og globale hendingar. På den måten tek dikta opp i seg ulike motiv, som saman med den overordna tematikken peikar mot eit utsett biologisk mangfald.

– I diktet står det om «ords sammenfall» og «organismers bortfall». Er det ein samanheng her?

– Det får meg til å tenkje på at ’ords sammenfall’ kan minne om retorikken i enkelte politiske avgjersler, og at ‘organismers bortfall’ i mange tilfelle har vore konsekvensen av ei ukritisk forvalting av artane og habitata deira. Denne erkjenninga står sentralt i tekstane, men samstundes er dette poesi. Poesien er ein høgst elastisk sjanger, som kan gjere radikale brot med konvensjonane. Ein sjanger som tillèt seg fritt å utvide assosiasjonsfelt, å polemisere, å drive med elegi, å gjere ekskursjonar til alle moglege og umoglege emne for å hente stoffet sitt, men som likevel, i form og konvensjon, stiller krav til betydingstettleik, samanheng og stringens.

– Kven eller kva hentar du driv og inspirasjon frå?

– Inspirasjon, av latinsk «inspirare», altså «pusta til» av gudane. Og kva slags gudar om ikkje sjølve livskreftene som understør alt: naturen, vitskapane, kunsten, politikken, metafysikken, verdshistoria, kvardagane. Klassekampens sjenerøse, men avgrensa spalteplass toler ikkje detaljerte utleggingar, så svaret ovanfor er ein hyperkort versjon av kva som «pustar til meg» og kan føre til kreativitet og driv. Men når det gjeld driv, gjenstår ei krevjande økt. Berre ein kombinasjon av tid, disiplin, tenking, lesing, analyse, å gi slepp, å gi blaffen for deretter å ta seg sjølv i nakken, kan i det lange løp kallast driv.

Aktivistiske anslag

Å bli forelder er det eneste valget som ikke kan trekkes tilbake», står det bak på Helle Haugsgjerds nye roman, «Ubrukelig». Setninga er ein pitch frå forlaget, og står ikkje i romanen, men innsalet irriterer meg allereie før eg rekk å opne boka: Eh, nei, det finst ein heil del val som ikkje så lett lèt seg gjere om, ein kan til dømes ta livet av seg.

Eit sjølvmord ligg faktisk under familieforteljinga i romanen: Forteljaren Signe har vakse opp med ei ung åleinemor som hoppa av danskebåten då dottera fylte 18. Det har prega henne, men ho ser ut til å ha klart seg greitt i livet, blitt fotograf og fått familie. Romanen følgjer henne i veka før sonen Linus fyller sju, og då kjem sprekkane til syne. Ho hadde ein vanskeleg fødsel og ei tøff barselstid, og framleis strevar ho i dagleglivet med sonen og ektemannen og seg sjølv. Mannen Sigurd har på si side alt på stell, og tilsynelatande plettfri vandel både som forelder, empatisk medmenneske og engasjert verdsborgar. Han har ein viktig jobb og ein plan for livet, storfamilie i ryggen og rutinane på plass, og han snakkar i ein snusfornuftig tone som ofte gir denne lesaren lyst til å klore ut auga sine: «Barn og trening er de eneste avgjørelsene man ikke angrer på». Eh, nei?

 søvnen og kroppen min, tankene er også annerledes enn før», seier Signe tidleg i romanen, som opnar i ei lita lysning: Ho ser slutten på dei mest strabasiøse småbarnsåra nærme seg, og strekkjer seg lengtande mot lyset i enden av tunellen. Nett då tek Sigurd ein titt i livsplanleggjaren sin og ber om eit barn til.

Det skyar raskt over i lysninga, og romanen blir eit mørkt og tidvis gripande kammerspel. Det er ikkje akkurat ein uutforska skog i samtidslitteraturen Haugsgjerd går inn i, men ho går dit med ekte utforskartrong. Langs vegen skildrar ho dynamikken i trekløverfamilien med truverd, og nærleiken mellom dei stig fram med fine nyansar. Ho snikrar òg ein solid romankonstruksjon, der både bjelkar og små fliser som blir lagt på plass tidleg, viser seg å få større betydning enn ein skulle tru. Ein bortkomen katt høyrer berre til blant det mest dramatiske av dette.

Alt i romanen er ikkje like lett å tru på. Overraskande nok, sidan Haugsgjerd er skodespelar, fell replikkane særleg stramt over leppene til personane. «La oss fokusere på alt det gode vi har, hvor heldige vi er», kan Sigurd seie, midt i eit opprivande klimaks av ein krangel. Vinkelhjernen hans er elles opphav til dei stivaste replikkane. Det har nok ein karakterteiknande funksjon, men timinga er ofte uheldig, som når Signe vekkjer han klokka fem om morgonen for å seie at ho spring ein tur og lirer av seg eit «beklager at jeg har vært en dårlig partner i perioder» i same slengen. Kva svarer ein sovande barnefar til det? Snøft? Grynt? Neida: «Jøss. Dette var overraskende. Kanskje vi kan begynne å trene sammen hvis du liker å løpe? Det hadde vært veldig hyggelig, Signe». Her snakkar vi samtalar i natta!

 karikert, med sine appar og grøne fingrar og automatiserte moral. Eg trur meir på Signe, men strevar med å forstå kva ho lengtar etter. Den kroppslege og mentale omveltinga som morskapet fører med seg, er ikkje vanskeleg å forstå. Sjølvklandringa hennar som mor, som ligg bak tittelen til romanen, verkar derimot overdimensjonert, i proklamasjonar om at ho er «rastløs, egoistisk, ensom». Det er mykje attkjenneleg og sårt i det, men verken skildringane av kvardagane hennar eller forholdet til sonen lagar god nok grobotn for den sterke opplevinga ho har av å vere utilstrekkjeleg, «ubrukelig».

Bagasjen frå fortida veg tyngre enn kvardagsklinsjane med det unge barnesinnet, og legg ein tung labb over forteljinga: Her synest oppveksten 

 familie å forklare vanskane ho har med å leve 

 Signes indre strid er elles litt skjematiske: Familielivet er rutinestyrt og klaustrofobisk; sjølvutslettande, størknande, sexuttørkande. Fortida som fri fotograf i København framstår som meir forlokkande. Gjennom heile romanen snakkar Signe med lengt om livet «før Linus», då ho kunne «oppheve døgnet uten å måtte gjøre opp regnskap. Sånn som før». Det finst sjølvsagt grenser for kor utflytande ein kan leve som forelder, men kanskje finst det òg grenser for kor sjølvutslettande ein må eller bør vere i forsøket på å «konstruere» ein oppvekst, som det heiter her. Undervegs tek eg meg i alle fall i å vilje trampe tungføtt inn i familieterapirommet og spørje kvifor livet deira må skapast, og barndomen til Linus byggjast, som eit Lego-liv, etter Sigurds instruksar?

Det er vel det Signe spør seg om òg. Slutten på romanen har fleire opningar mot framtida, men er skrive i ein avklåra tone, der ein nokså tidstypisk individualisme skin gjennom i løysinga Signe finn fram til. Ein treng heldigvis ikkje halde med henne i denne løysinga for å ha utbytte av boka.

Alt i romanen er ikkje like lett å tru på.

Lego-liv

Dinosaurar er fascinerande, sjørøvarar er spennande, og kombinasjonen må vel vere uslåeleg – eller? Det var det med pizza og seigmenn, då, at sjølv om det eine er godt og det andre minst like godt, blir ikkje kombinasjonen dobbelt så god.

Denne frykta følte eg på, då eg først opna «Dinosauren som ville bli sjørøver» saman med ein liten lesar. Frykta viste seg å vere fåfengd, for sjølv om ramma rundt historia er lovleg tynn – dinosauren går rundt i ein by og kjedar seg, og bestemmer seg for å skaffe seg ein jobb – er gjennomføringa tøysete og gøy.

 ville bli sjørøver» er debuten til Sverre Bjørstad Graff, kjent som journalist, men òg som skapar av den ordspelrike teikneserien Absurdgalleriet – eit fenomen på nett som sidan er utgitt i bokform. Den serien både skriv og teiknar han sjølv, med mildt sagt enkel strek. Til barnebokdebuten har han fått låne ein fyldigare, meir fartsfylt og sjarmerande strek av illustratør Allan Grønseth Ohr.

Boka er ein slags bemanningsbyråfabel, og det kan nok lyde vel avansert for små lesarar som knapt veit kva ein arbeidsplass er (ein stad med svingstolar og kakaomaskin?) Dette er likevel ikkje ei komplisert bok, snarare lettbeint og direkte i humor og stil. Nokon tankevekkjar eller samtalestartar er den ikkje, men litt ukomplisert moro har vel aldri skada nokon (kremt)?

Mannen som hjelper dinosauren til å finne jobb, heiter Slips-Hansen – eit enkelt og snedig namnetrekk. At katten hans også har slips, og følgjer oss gjennom dei fleste oppslaga, er òg eit sjakktrekk frå illustratøren si side – særleg sidene der katten står i vasestilling blant kunstnarleg utforma vasar i ein keramikkbutikk, begeistrar oss.

Eivind Myklebust

Artikler

Karl Ove Knausgård går inn i det spenningsfylte feltet mellom fysikk og mystikk.

For Anna Kleiva er sola tviegga – både livgivande og dødeleg.

Anjet Daanje meskar seg med mytane rundt Emily Brontë og systrene hennar.

Apokalypse no!

Pingvinen Ella hoppar i det.

Ein forfattar og hunden hennar går inn på ein bar ...

Draumane berre kjem til Martin Ingebrigtsen, men visjonane må han jobbe for.

Spesielle behov

Ida Hove Solberg meiner poesien kan invitere til solidaritet – og ber Klassekampen ta ein titt i spegelen.

Oppfølgjaren til «Fyrstene av Finntjern» er meir spreidd i forma, men like fast i fisken.

Kontorkvardagen er drepen i Nescios noveller. Men kunsten overlever!

Nordisk design

Hos Paul Schrader skal filmkunsten løfte tilskodaren til himmels heller enn å halde oss på bakkeplan.

I Katlas buk

Verselinjene i Tony Harrisons «v.» sparkar framleis frå boksidene, 40 år etter at dei laga nasjonal furore i Storbritannia.

Sommaren vesterut

Melding frå setra: bokstavar forandrar verda!

Flannery O’Connors bråkete univers er fylt av blinde og døve, falske profetar og struttande påfuglar.

Torild Wardenær lèt poesien romme både polemikk og elegi.

Lego-liv

Karrierekluss og ukomplisert moro i bemanningsbyråfabel for barn.

Huda er ei scene i Bjørn Rasmussens sprelske, sprengjande skrift.

I Eivind Buenes nye roman får ein atonal fanfare gjalle over utopisk harmoni.

Blad frå ein bygard

Eirik S. Røkkum synest det er rart at ikkje alle poetar driv med gjendikting.

Anne Berest skriv eksistensielt og underhaldande om tyngda i jødisk historie.

Tvilsame vennar og stilig sjongleringskunst med dovendyret Dagfinn.

Karl Ove Knausgård går inn i det spennings­fylte feltet mellom fysikk og mystikk.

For Anna Kleiva er sola tviegga – både livgivande og dødeleg.

Anjet Daanje meskar seg med mytane rundt Emily Brontë og systrene hennar.

Apokalypse no!

Pingvinen Ella hoppar i det.

Ein forfattar og hunden hennar går inn på ein bar ...

Draumane berre kjem til Martin Inge­brigtsen, men visjonane må han jobbe for.

Spesielle behov

Ida Hove Solberg meiner poesien kan invitere til soli­da­ritet – og ber Klasse­kam­pen ta ein titt i spegelen.

Oppføl­gjaren til «Fyrstene av Finntjern» er meir spreidd i forma, men like fast i fisken.

Kontor­kvar­dagen er drepen i Nescios noveller. Men kunsten overlever!

Nordisk design

Hos Paul Schrader skal film­kuns­ten løfte tilsko­daren til himmels heller enn å halde oss på bakkeplan.

I Katlas buk

Verse­lin­jene i Tony Harrisons «v.» sparkar framleis frå boksidene, 40 år etter at dei laga nasjonal furore i Storbri­tannia.

Sommaren vesterut

Melding frå setra: bokstavar forandrar verda!

Flannery O’Connors bråkete univers er fylt av blinde og døve, falske profetar og struttande påfuglar.

Torild Wardenær lèt poesien romme både polemikk og elegi.

Lego-liv

Karrie­re­kluss og ukom­pli­sert moro i beman­nings­byrå­fabel for barn.

Huda er ei scene i Bjørn Rasmussens sprelske, spren­gjan­de skrift.

I Eivind Buenes nye roman får ein atonal fanfare gjalle over utopisk harmoni.

Blad frå ein bygard

Eirik S. Røkkum synest det er rart at ikkje alle poetar driv med gjen­dik­ting.

Anne Berest skriv eksis­ten­sielt og under­hal­dande om tyngda i jødisk historie.

Tvilsame vennar og stilig sjong­le­rings­kunst med dovendyret Dagfinn.

Karl Ove Knausgård går inn i det spenningsfylte feltet mellom fysikk og mystikk.

Draumane berre kjem til Martin Ingebrigtsen, men visjonane må han jobbe for.

Ida Hove Solberg meiner poesien kan invitere til solidaritet – og ber Klassekampen ta ein titt i spegelen.

Oppfølgjaren til «Fyrstene av Finntjern» er meir spreidd i forma, men like fast i fisken.

Kontorkvardagen er drepen i Nescios noveller. Men kunsten overlever!

Hos Paul Schrader skal filmkunsten løfte tilskodaren til himmels heller enn å halde oss på bakkeplan.

Verselinjene i Tony Harrisons «v.» sparkar framleis frå boksidene, 40 år etter at dei laga nasjonal furore i Storbritannia.

Karrierekluss og ukomplisert moro i bemanningsbyråfabel for barn.

Huda er ei scene i Bjørn Rasmussens sprelske, sprengjande skrift.

Eirik S. Røkkum synest det er rart at ikkje alle poetar driv med gjendikting.

Anne Berest skriv eksistensielt og underhaldande om tyngda i jødisk historie.

Tvilsame vennar og stilig sjongleringskunst med dovendyret Dagfinn.