Eivind Myklebust

#fff

På puben fell det bankande hjartet til ro. I dette er eg-forteljaren i Vigdis Hjorths nye roman lik dei andre gjestane på skjenkestaden ved stasjonen i Sandvika som ho byrjar å frekventere – først som mellomstasjon på veg til og frå Oslo, sidan i eins ærend, som endestasjon, med hunden som kompanjong og skrivearbeid for handa. I mykje anna er ho ulik: Ho er forfattar med utflytta ungar og kjærleikssorg, etter alt å døme anerkjent og økonomisk bemidla; dei andre på puben er strevande sjeler med utslitne lommebøker, dei blir borte i dagane før trygda kjem, men er på plass att med kvikke oppsyn så snart Nav har gjort sitt.

Gjestane held kvarandre med «et slags selskap», sender kvarandre blikk med «gjenkjennelse, kanskje også en slags anerkjennelse», men lèt kvarandre elles i fred. Medan dei andre balar med sanninga i botnen av glaset og drikk «i et slags ikke fordømmende fellesskap», går forfattaren dit for å arbeide: «[J]eg veksla ikke ord, jeg skrev dem, jeg var på puben for å skrive, i andres nærvær og kanskje for å kjenne en slags følelse av fellesskap». Ho er klar over at det også er alkoholen som driv henne dit, men at ho stadig gjentek «en slags» i setningane ovanfor, tyder på at ho ikkje har kome heilt til botns i kva ho gjer der. I sidesynet byrjar ho å ta inn litt av livet som utspelar seg på barkrakkane og båsrekkjene rundt, og særleg merkar ho ei kvinne som kvar laurdag legg Lottokupongar framfor seg på bordet.

og hunden hennar går inn på ein bar … det lyder mest som ein vits. Og sant nok er «Det gode mennesket i Sandvika» morosam, stundom på beint fram vitsete vis, som når ein på puben blir døypt om frå Drikke-Per via Pikke-Per til Hikke-Per i løpet av eit avsnitt – Snurrebarten og Pille-Padda er andre figurar her. Noko av komikken spring ut av at forfattaren klatrar klassestigen nedover og blir del av eit anna miljø enn ho vanlegvis vankar i. Slike forviklingar har Hjorth skildra med hell før, mellom anna i kjærleikshistoria om ein litteraturprofessor og ein bilseljar i «Hjulskift» (2007) og i fengselsforteljinga i «Tredve dager i Sandefjord» (2011).

«Det gode mennesket i Sandvika» minner meg vel så mykje om romanar som «Leve Posthornet» (2012) og «Et norsk hus» (2014), der spørsmål om politiske ideal og økonomiske privilegium pressar seg sterkare på eksistensen. For sjølv om latteren sit laust, losnar den som regel frå triste lagnadar i årets roman. Hjorth sjanglar elegant mellom komedie og tragedie, men i «Det gode mennesket i Sandvika» tek fortvilinga og alvoret gradvis meir over.

 lett å vere god når er alt er så dyrt! Det ropar det gode mennesket frå Sezuan i Brecht-stykket som tittelen nikkar til, og det hulkar det gode mennesket i Sandvika her. Dette gode mennesket er ikkje forfattaren sjølv, men den stillferdige kvinna med Lottokupongane: Ada har eit «barnlig» og «enfoldig» oppsyn, og spanderer gjerne øl på ein forfattar som har forlagt betalingskortet sitt. Små velgjerningar blir snart følgde av større, når fru Fortuna grip inn i lagnaden. Med midlar til å hjelpe, stiller ho opp for dei rundt som sit med «regnestykker i minus i hue og hjerte».

Dei som kjenner Hjorths forfattarskap, veit at det ikkje er første gong ho brukar Brecht som brekkstong for å føre politiske problemstillingar tett inn på livet til lesaren. I essaysamlinga «Fryd og fare» (2013) skriv ho om sitt første teaterbesøk som tolvåring, der ho såg onkelen spele i nettopp «Det gode mennesket fra Sezuan». Han hadde rolla som ein av gudane som stig ned til menneska på uvarsla kontroll. Der står det dårleg til, og berre den prostituerte Shen Te byd gudane husrom. Ho får ein butikk til takk, men er for sjenerøs og naiv til å drive den på forretningsmessig vis: Ho gir til dei som ikkje har, og blir grovt utnytta.

For Hjorth var teateropplevinga skilsetjande, det gjorde henne «bevisst som samfunnsmenneske». I «Det gode mennesket i Sandvika» kjem dette heilt til rette, når forfattaren med hamrande hjarte går opp i det godes problem – «at gode mennesker ikke fikser å være gode i landet vårt».

 flyt praten friare enn på puben, og der fortel Ada «fomlende og famlende og plutselig forbløffende» om kvifor ho gir vekk gevinsten: For henne finst det «to slags mennesker i verden, [ …] mennesker som ga og mennesker som tok imot», rettare sagt dei som 

 ta imot. Når ho omsider har fått, vil ho vere ein som gir – ein som ikkje må vere takknemleg, og som kan gi utan å forvente attende.

Som alltid les eg Hjorth med både hjarte og hovud i høgspenn, men når tragedien utspelar seg her, ser vi den heile vegen gjennom auga til forteljaren og såleis litt på avstand. I gjentakande rørsler sirklar ho inn situasjonen til Ada, men når nauda når sitt ytterpunkt, maktar ikkje forteljaren å ta inn fortvilinga. I staden klamrar ho seg til kjensla av å vere «realitetsorientert» og «politisk konsekvent».

Fortvilinga og alvoret tek gradvis meir over.

Pengar i lomma

Gratulerer som månadens poet! Du gir ut ny bok snart, og eg meiner å kjenne att motiv frå dette diktet i omtalen av boka?

– Ja. Då eg sette punktum for boka, hadde eg nok ein tanke om at eg var ferdig. Men det eg ser no, er at eg var ferdig med boka, ikkje med tematikken.

«Ein filleting som døden», heiter den. Kan du seie noko om kva tittelen fangar inn?

– Eg har slite med depresjon og angst sidan eg var unge. Døden har vore eit hòl for meg. Så fekk eg barn. Alt endra seg. Det resulterte i ein serie med dikt, som nesten forsøker å røske ut angsten med rota. Og mens eg forsøkte å gjere ferdig den boka, så døydde mor mi. Om ein samanliknar bokprosessen med å køyre bil, så var det som om nokon vrengde rattet ut av henda mine. Sorga var total. Det einaste eg klarte var å skrive. Etter kvart gjekk det opp for meg at det eg eigentleg hadde skrive om frå dag éin, ikkje var depresjon, angst og sorg, men kjærleik. Tittelen er henta frå minneverset eg skreiv til Mamma sin dødsannonse: «Bånd som knyttes av kjærlighet brytes ikke av en filleting som døden».

Diktet opnar med eit draumebilete frå naturen, som så «viklar seg inn i den vaknande verda og blir borte». Det er likevel nett som det heng att eit lett draumeslør over diktet?

– Eg har tre primære modusar som poet. Den eine er sentimental og autofiktiv, den andre er essayistisk og ekspansiv, den tredje er surrealistisk og eventyraktig. Når eg arbeider, hoppar eg ganske intuitivt mellom desse. Dette diktet er rotfesta i førstnemnde modus, men veks seg inn i sistnemnde. Denne tar utgangspunkt i at draumar, minner og fantasiar er laga av same material, og dessutan at dette materialet er godt eigna til å lage dikt med. Det forsøker å halde seg i ei slags pågåande grenseoverskriding, men grensa ligg ikkje mellom «draum» og «vaken». Heller mellom innsikt og mystikk. «Draum» og «vaken» blir to ulike perspektiv diktet opplever seg sjølv ifrå. Det at ein i diktet «vaknar», er meir å forstå som at eg-et kryssar ei grense mellom underbevisst og bevisst. Bileta i diktet kjem til å halde på retten til å framstå koko, det som endrar seg er kontrollen eg-et vil påstå at det har over dei. Sagt på ein anna måte: draumar berre kjem, mens visjonar må ein jobbe for. Likevel liknar dei kvarandre når dei står på.

Ei mor er død, og salet av barndomsheimen synest å utløyse tankane, minna og draumesyna som melder seg her. Og så kjem ein bror inn i biletet. Kan du seie noko om kven eller kva han er?

– Eg skriv mykje om sysken. Den førre boka mi, «Bukk & Sigd», handlar delvis om eit syskenpar som heiter nettopp Bukk & Sigd. Og den første boka mi blei sett i gang av eit dikt om ein bror som forsvinn. Eg veit ikkje kvifor eg er dregen mot dette. Eg vaks opp som einebarn. Men det er sant som det står i diktet, då eg var liten spurde eg Mamma om eg kunne få ein storebror. No som Mamma er død, er eg aleine om å hugse barndomen min. Det er som om ingen veit kven eg er. Kanskje det er det det handlar om.

Diktet er etter Kristofer Uppdal, står det. Vil du utdjupe kva du hentar frå Uppdal her?

Over grensa

#000

Det er vanskeleg å ikkje bli glad i guten som gir namn til Marte Magnusdotter Solems tredje roman. Gustav er skulegut på tredje, snart fjerde trinn, han er livleg, entusiastisk og søkjande, men sosialt utilpass og sårbar. Fantasien hans er fri og ustyrleg, i omgangen med andre kan han vere bestemt og bardus, og han har vanskar med å styre kjensler og innfall inn i same kanalar som barna rundt han. I staden får dei utløp i klovneri, konfliktar og desperate handlingar. Det er vanskeleg å ikkje bli litt frustrert av Gustav òg, særleg sidan vi heile vegen følgjer han gjennom auga til mora Frida, som har hjartet i halsen og blikket festa på kvar minste rørsle i kroppen og sinnet hans.

«Jeg er mer til stede i Gustavs kropp enn min egen», seier ho eit stykke ut i romanen. Heilt sidan fødselen har han gjort krav på henne i mykje større grad enn storesystera Anna og veslebroren Even gjer og har gjort. Eit mønster har sett seg i familien, og forsterka seg i ein periode der mannen Jakob har streva med sitt. Han tek mest ansvar for dei to tilsynelatande problemfrie barna, og ovanfor Gustav er han nokre hakk meir avslappa eller avkopla – alt etter korleis ein ser det. I løpet av romanen refererer han til ting «hun psykologen i avisa» skriv og uttrykkjer skepsis til curlingforeldre – altså foreldre som går framom og ryddar vekk vanskar og hindringar for barna sine.

Utviklinga i romanen tvingar fram nye mønster i familien, men for lesaren er det frå starten av interessant å trakke med langs denne grensa romanen teiknar opp, mellom foreldrestyring og friare tyglar, tillit og kontrollbehov, overspent fotfølging og mangelfull oppfølging.

 spelar seg ut gjennom eit år, frå skuleavslutninga i juni til 17. mai året etter. Det startar med eit slag for Gustav og Frida, når han blir avvist i leiken av ein klassekamerat og ho blir avvist av foreldra hans, som ser på henne «som om jeg var av en lavere kaste». I forsøket på å sikre Gustav sosial kontakt i ferien får ho høflege ynskje om ein strålande sommar attende.

Ganske snart snur det. I bygarden der dei bur, flyttar Isak inn, ein gut på same alder som Gustav. Dei to kjem overeins, Frida knyter seg til Isaks mor, og når leiken i bakgarden glir over i lange besøk og overnatting, ser ho ei lettare og lysare framtid for Gustav – og seg sjølv. Under harmonien byrjar det likevel snart å skjelve litt, og utover i romanen ristar det stadig sterkare: Når ferien er over og Isak byrjar i klassa til Gustav, glid dei inn i skulegardens sosiale mønster. Slikt smittar over på foreldra òg, og utan å røpe for mykje om utviklinga vidare kan eg seie at det borgar for ein roman som er full av såre og knusande scener.

er det også ein litt einspora roman. Her skjer det lite som ikkje har direkte med det tett samanknytte kjenslelivet til Gustav og Frida å gjere, og eg tek meg i å sakne ei opnare, vidare romanverd. Like fullt synest det avgrensa utsynet motivert, sidan det på truverdig vis lèt lesaren kjenne den altoppslukande bekymringa og kjærleiken til Frida. Når Solem grev så djupt og inderleg i dette sporet, stikk det også fram flust av trådar som er verdt å trekkje vidare i etter lesinga, om sosiale avvik og spesielle behov, om tilpassingsvanskar og mobbing, om vaksne og barnlege kjensler, om livsviktige og vanskelege fellesskap.

Prosaen til Solem er på ingen måte prangande, og det er ikkje så mange setningar som stikk seg fram og glinsar eller skrik etter å bli sitert. Ho teiknar like fullt opp scener og situasjonar med skarpe konturar, og prosaen er heile vegen lada med både innsikt og intensitet. Det gjer «Gustav» til ein roman som er medrivande lett å lese, og som ein kjenner tyngda av etterpå.

Spesielle behov

Gratulerer som månadens poet! Du debuterte med «Var det grønt» i fjor. Er dette diktet frå arbeidet med ei ny samling, eller meir eit høvesdikt?

– Takk! Diktet tar utgangspunkt i eit nytt prosjekt, men er skrive om i høve spalta.

Det er eit fortvila dikt, du skildrar avisspaltene som ei slagmark der røynda vrir seg «brått i molda» og «orda / et opp grunnen vi står på». Er det ei åtvaring til dei som dyrkar det frie ordskiftet?

– Eg har all tru på det frie ordskiftet og vil slett ikkje åtvare mot det. Tvert imot vil eg at vi tar felles ansvar for å beskytte det, så åtvaringa er mot å la fanatiske stemmer sparke nedover med usanne påstandar i redaktørstyrte medium. Det ser eg som ein trussel mot eit godt ordskifte der alle kjenner seg frie til å delta utan å bli skyteskive på grunn av kven ein er.

Du målar bokstaveleg talt fanden på veggen i diktet, og om ein skal setje hale på grisen òg, er det vel Klassekampens redaksjonelle praksis som gjer deg fortvila. Kva meiner du er gale her på bruket?

– Avisa har i all si tid tatt stilling i politiske saker, men når det kjem til den systematiske mistenkeleggjeringa av transfolk frå ytre høgre, konservative kretsar og enkelte på venstresida som påstår å tale kvinnene si sak, har eit tydeleg redaksjonelt standpunkt tilsynelatande ikkje vore å oppdrive. Snarare har det knapt vore grenser for kva ein trykker. Brått er det fritt fram for hundefløyter, halvkvedne viser om trugsmål, fiendebilde, løgner og personangrep. Kor vart det av avisa som skulle vere på vår side? Det held ikkje å postulere at debatt er viktig, når ein lar djupt ureielege påstandar komme på trykk gong etter gong, òg etter dei er tilbakeviste. Eg skulle ønske avisa tok tydeleg standpunkt til forsvar for rettane våre og bad om orsaking for kva avisa har latt trykke. Det er alvor, det har sett djupe spor, og no treng vi at avisa står opp for oss. Vi som er kjønnsskeive, saman med personar utan «lovleg opphald», er i dag blant dei mest utsette gruppene i både nære og fjerne samfunn, hos allierte og naboar, i aust og vest. Tida for å forsvare skeive er no. Tida for å la sånt grums sive inn i spaltene burde vore over for lengst.

Kva tenkjer du det poetiske språket kan tilføre denne debatten?

– Eg trur det kan tilføre farge, lukt, lys og kjensle, og kanskje meir meining, til orda vi elles brukar utan å tenke over dei. Når det som står på spel for ein sjølv eller dei ein har nære, verkar ubetydeleg eller spegelvend når det blir skildra av andre, oppstår eit behov for å skrive erfaringa inn i forteljinga om oss. Her ligg det kanskje ei poetisk kraft som kan nå inn til folk som ikkje har kjent etter kva rettigheitskampane som utspeler seg, betyr. Eg vil at mi frykt skal kjennast i magen til den som les. At sorga til mine nære skal bety noko for dei som ikkje sjølv sørger. Poesi kan invitere til solidaritet.

Du har både forska på omsetjing, drive tidsskrift og forlag for omsett litteratur og omsett poesi sjølv, sist Athena Farrokhzads «Anno Asen» tidlegare i år. Ser du ei kopling mellom dette arbeidet og di eiga dikting?

Forteljinga om oss

Denne veka har gutungen og eg lese eit kapittel av Maria Parrs nye «Oskar og eg»-bok kvar kveld, om eit syskenpar som lever kvardagslivet sitt til fulle i ei lita bygd på Vestlandet. «Alle tinga vi har» er undertittelen til boka, der kapitla er små avrunda forteljingar, bygd opp rundt ulike gjenstandar som spelar inn i store og små hendingar frå oppveksten deira.

Når gutungen har sovna, har eg plukka fram Lars Ellings nye roman og lese meg inn i eit univers som er heilt ulikt i ytre omstende – her er vi på Austlandet, og i mindre trygge omgivnader – men som lese slik, rett etter kvarandre, i det sløve skinet frå kveldssola, har nokre påfallande likskapar: «Nei, dette husker vi» er òg bygd opp av spreidde forteljingar frå barndomens rike, der kvar forteljing grip inn i dei andre, men står støtt på eigne bein. På første side får dessutan lesaren servert ei smørbrødliste over alle tinga ein gutegjeng har gøymt i eit nedgrave skrin ein stad djupt inne i barndomens skog.

I dag er skogen hogd og jamna ut til bustadområde, med «villaer og rekkehus og et lite kjøpesenter, og en ­friluftsbarnehage der slengtauet hang». Ei heil samfunnsutvikling har utspelt seg sidan skrinet blei grave ned, men ein stad under ligg framleis gjenstandane og gløder i små kammer i minnet: Eit kompass, ein fiskesprettstein, ein jojo, eit fotballkort.

 kjenner vi frå Ellings sjeldsynte suksess av ein debut­roman, «Fyrstene av Finntjern» (2022). Der møtte vi han som ung kunstnarspire i midten av 1980-åra og fekk lytte med når bestefaren fortalde villmarkshistorier frå tida rundt utbrotet av den første verdskrigen. I årets roman er Filip litt yngre. Forteljingane har tyngdepunkt i 1970-åra, frå skulestart og utover, men dei hoppar også lenger fram i tid, til studietid og pappaliv og heilt inn i våre dagar, der han er kunstnar omtrent midtveges i livet. Filip står heller ikkje alltid i sentrum her. Forteljingane flakkar fritt mellom gutane i gjengen hans – Vemund, Henriksen, Myrvold og Bøe – og i nokre kapittel tek dei også sidesprang med meir perifere personar, til dømes ein innflyttar frå Sørlandet som aldri får innpass i gjengen («dialekten hans er som et slapt håndtrykk») og snart flyttar igjen.

Gutane har forlate kjernefamiliens klammaste famn, men er enno ikkje ungdomar – dei er «et år eller så unna stemmeskiftet» og står på terskelen, trakkar litt fram og attende i løpet av romanen, men stig ikkje heilt over før til slutt. Då legg dei ned våpena i krigsleiken, erklærer evig våpenkvile og synest å få sjølvmedvit og forfengelegheit i krigserstatning.

Før det møter vi dei i fri utfalding: «Glem skolen. Den virkelige verden er denne: veien, skogen og vannet», heiter det kjekt. Dei fiskar i marka, tek guteslengen på sykkelen, og fartar mellom skule, nabolag og natur. Filips far er teikna i glitrande figur, men elles er dei vaksne ofte antagonistar – særleg lærarane og foreldra til ungar som ikkje har vunne respekt i gjengen. Dei kan fort få utleverande karikaturar teikna på tavla eller postkassa si påtent. Gutane lever likevel ikkje i lovlause tilstandar: Internt er det uskrivne, men strenge reglar som gjeld.

 ei relativt ordinær oppvekstskildring, men frå første stund spring eigenarten ut av Ellings prosa, som er forbausande fartsfylt og skarpsynt på same tid. Det bør kanskje ikkje overraske at ein biletkunstnar av Ellings kaliber evnar å sjå og skildre verda med fylde og detaljrikdom, men det er likevel verdt å framheve at denne boka, som «Fyrstene av Finntjern», er spekka med nydelege naturskildringar og både taktile og teknisk kompetente skildringar av menneskelege bedrifter og gjeremål. Medvitet om korleis desse siste verkar inn på naturen, er like sterkt til stades som i førre bok. «Det er strek i regninga», heitte det enkelt om naturinn- og overgrepa der.

Også når setningane blir meir kompliserte, skildringane meir målande eller kunnskapen meir detaljert, er språket kvikt og medrivande. Elling slepper seg jamleg laus i uhøgtidleg ordleik, guteaktig humor og lausleppa skrøner – om ein gravemaskinførar blir det til dømes sagt at «han kan klø ei katte i nakken med grabben så forsiktig at den skyter rygg og maler». Samstundes har Elling ei imponerande evne til å skifte tempo og få ei stemning til å glide lett over i ei anna, som skyer over himmelen.

er Elling ein biletsterk prosaist. Romanen er lasta full av lysande bilete som ikkje vil slokne i hovudet mitt med det første, mellom anna av ein trastemassakre i hagen på Lambertseter, ei vinterleg Brueghel-scene sett frå Sankt Hanshaugen og ein bunke dyrebare fotballkort som svevar fritt i lufta og «glitrer som høstløv i vårsola mens de daler, spinnende, svirrende» ned over ein skulegard på Karlsrud.

Guteslengen

Forfattarnamnet Nescio er eit pseudonym for Jan Hendrik Frederik Grönloh, og i Nederland er han visst ein udiskutabel klassikar som folk først blir påtvinga gjennom skuleverket. Før dei med skulevegring blar vidare i avisa, må eg skunde meg å legge til at dei tre novellene som no er omsette i «Unge titanar», slett ikkje ber preg av pedagogiske pliktøvingar, men tvert om er forbausande friske: Det ligg ein lur og lun smil bak forteljingane, som er ektefølte og ironiske på same tid. Sjølv om dei er skrivne for godt over hundre år sidan, sprett dei fram frå sidene mest som om dei var skapte i går.

Det er særleg språket som spritar opp. I innhaldet er ikkje novellene fullt så notidige; her er vi attende i bohemske kunstnarkrinsar i Amsterdam i tida før og under den første verdskrigen. Novellene følgjer eit knippe kunstnarspirer som ikkje lenger er fullt så unge, men har byrja å gro fast i det borgarlege samfunnet. Nokre av dei har sant nok ikkje takla overgangen så godt, og blitt galne eller tatt livet av seg, men for resten er det kontorjobb frå ni til fem som gjeld. Frå dette traustare tilværet ser dei tilbake på den tapte ungdomstida si, ikkje utan ei viss tristesse. Trykket i novellene er like fullt framleis prega av visjonane og ovmotet til den svermeriske ungdomen dei ein gong var: «Det som er på innsida, skal ut», proklamerer ein av dei tidleg i boka.

 om ‘Snyltaren’ skildrar ein type mange vil kjenne – ein som «prata for tre og åt for seks» og som «drakk for endå seks til». Munnen hans beveger seg i eitt set, spaserstokken peikar hit og dit, og rundt han teiknar forteljaren opp det fornøyelege kollektivet av kunstnarsjeler – og eit sjarmerande nederlandsk landskap, med både kyr og kanalbåtar. Gjennom vittige karakteristikkar, og med resignert haldning, penslar forteljaren ut lagnaden til sine stakkarslege likemenn – som like fullt blir smått heroiske i kontrast til utviklinga i bysamfunnet rundt dei, der folk riv vakre hus og set opp nye, stygge over ein låg sko.

«Gutar var vi – men greie gutar», heiter det i tittelnovella ‘Unge titanar’. Den er òg fortald frå ei fornuftig ettertid, der svermeriet og opprøret er eit tilbakelagt stadium. I ein sluttkommentar frå Gud sjølv kjem det likevel tydeleg fram at sympatien ligg hos dei unge himmelstormarane heller enn hos dei fine herrane i byens borgarskap:

Eit nytt kull unge titanar er allereie i gang med å stable små steinblokker oppå kvarandre for å styrte han frå trona og endeleg ordne verda slik dei vil. Han berre ler og tenkjer: «Stå på, gutar, sjølv om de er galne, har eg dykk meir kjær enn desse fine, kloke herrane. Eg beklagar at de er nøydde til å knekke nakken medan herrane får ha det som plomma i egget, men eg er no berre Gud.»

Van de Walles etterord er fullt av fine observasjonar, om «livsnytarar med sigar i munnen og hovudet oppe i skyene» og ikkje minst om at poesien framleis finst der ute, for den som ikkje lèt sjela si forkrøple i kontorkvardagen, men ser seg syn med å oppsøkje det vakre: «For sjølv om titanane er lenkja fast til kontorpulten, står trea enno langs kanalen, vinden blæs, og sola er framleis blodig raud.»

Omsetjinga har belgiske Van de Walle gjort saman med Øystein Vidnes, og utan at eg veit korleis eit slikt samarbeid går føre seg i praksis, kan eg trygt slå fast at det har vore vellukka. Særleg den snedige tonen – talemålsnær, men vektig litterær – treffer blink. Den demonstrerer at ein kan gå ganske langt inn i eit vestlandsprega nynorsk utan å skugge for den blodig raude sola som skin over kyr og kanalbåtar i det nederlandske flatlandet.

Greie gutar

Tett før sommaren plukka eg opp sveitsiske Christian Krachts «1979», som lenge har lege ulesen i bokhylla mi, og slukte den med sedvanleg fryd over forfattarens smakfulle, utspekulerte stil. Det er ein skamlaust dekadent roman, om ein homofil interiørarkitekt sine eskapadar i Teheran nett idet den iranske revolusjonen bryt ut, og når eg no på hi sida av sommaren får i hende ein ny Kracht-roman, slår det meg at interiørdesignaren er ein frontfigur i romanuniverset hans: Også i «Air» møter vi ein av slaget – ein distansert, isolert estet med sans for overflater.

Paul jobbar med å style bustadar til visning, og såleis med å skape draumebilete om eit venare liv, men i romanen tek både livs- og stilvala hans ei uventa retning gjennom tid og rom.

 i eit lite hus i hamnebyen Stromness, med polert betonggolv, lysbeisa trebord og ein lysegrå steinvegg «med ujevnheter, furer, hakk og arr som understreket rommets ro […]». Grå er den vakraste fargen, og i stablar rundt om i huset ligg det norske interiørbladet Küki (tenk Kinfolk). Stilen han dyrkar, ligg i omlandet til nordisk design, med naturnær minimalisme og mjuk funksjonalisme, men på veggen heng det òg eit måleri av 1800-talskunstnaren James Archer, med trollmannen Merlin og riddaren Lancelot som motiv. Det er ikkje «et særlig imponerende bilde», og for lesaren heng det der som eit spørjeteikn: Kor kjem dette stilbrotet frå, og kor er romanen på veg?

Det må lesaren jobbe heilt til slutten med å forstå. Kjensla av å bli villeia ligg sjeldan langt unna i ein Kracht-roman, og her merkar ein tidleg at det ligg noko i lufta. Ikkje berre er Paul tilbøyeleg til å småsvindle kundane sine; han blir sjølv jamleg lurt av dei lokale drosjesjåførane. Villeia blir han òg når han får eit oppdrag frå førebileta i Küki og reiser til Norge. På kontoret i Stavanger er kåra kummerlegare enn antatt, og redaktøren Cohen avslører snart at magasinets mål og misjon ikkje er alvorleg meint: «Hele denne nord-besettelsen», sukkar Cohen, og fortel at dette cottage­core-opplegget er reint bedrag.

Eller ein dekkoperasjon. For redaktøren har eit vidløftig prosjekt som inneber å sende Paul til Rennesøy, der det – også i røynda – ligg eit datasenter i ein gammal Nato-bunker inne i fjellet. Her ligg kattevideoar og feriefotografi lagra i ei informasjonssky – ein «erindringssverm», som Cohen kallar det. Jobben til Paul er å finne den perfekte kvitfargen å måle heile hallen i, for å gi skya av erindringar og førestillingar eit ryddig inntrykk.

informatikarar meir av prosjektet enn meg. Eller kanskje ikkje, for så snart Paul byrjar på arbeidet, forsvinn han frå datahallen i ein slags solstorm. Parallelt med Pauls historie har romanen fortalt ei meir rettlinja forteljing frå ei fjern fantasiverd, der jenta Ildr flyktar frå ein vond hertug, gjennom skog og øydeland, saman med ein mann som dukkar opp frå inkje og berre blir kalla «den fremmede». Han gjer bruk av tekniske nyvinningar som kikert og briller, og blir difor tatt for å vere trollmann.

No er han ikkje lenger så framand for lesaren, som kjenner att ting Paul meiner å ha drøymt her. Snart drøymer også Cohen seg inn i denne verda, og heile det realistiske samtidsplanet i romanen går i oppløysing.

 at vi ikkje var åtvara: «Livet var fullt av bekymringer, men heller ikke virkelig», står det i opninga, og nokre sider seinare finn Paul «Brødrene Løvehjerte» av Astrid Lindgren i ein bokbyttekiosk.

Uverkelegheitsforskyvinga er eit dristig grep – gjennomføringa like så. For vel så mykje som eventyrlandet Nangijala minner fantasiverda meg om den svindyre og såpeglatte Ringenes herre-serien til Amazon – eller meir nærliggjande, om Odd Nerdrum-måleri, som prydar omslaget til originalutgåva, men er bytta ut med eit mindre lada bilete på den norske. Her står det om liv og død, mellom godt og vondt, i dramatisk og sentimental språkføring.

Nordisk design

Ein del lesarar vil truleg rynke litt på bryna i møte med ei bok som ber ordet «transcendental» i tittelen. No skal eg ikkje hevde at Paul Schraders filmfilosofiske studie frå 1972 er sommarlesing for nokon og kvar, men i det minste bør ikkje filmbuffar la seg skremme frå å finne plass til boka i feriebagasjen: «Transcendental filmstil» har sant nok åndelege siktemål, men er først og fremst ein filmfagleg konkret og velstrukturert studie av tre av dei fremste regissørane frå filmhistoria, japanske Yasujirō Ozu (1903–1963), franske Robert Bresson (1901–1999) og danske Carl Theodor Dreyer (1889–1968).

På tvers av kulturelle skilnadar og sprikande tematikk er filmane deira kjenneteikna av ei form som strekkjer seg mot å overskride filmkunstens realistiske rammer: Snarare enn å sende tilskodaren djupt inn i sosiale forhold eller psykologi, meiner Schrader at dei opnar for å nærme seg noko over og utanfor fatteevna – «et åndelig plan», «en alternativ virkelighet». Eller som forfattar Roskva Koritzinsky fyndig formulerer det i etterordet: Boka er «er en studie av menneskets finger som peker mot noe skinnende i det fjerne».

Stilen er altså ikkje transcendental i seg sjølv, men peikar ut ein veg for den dedikerte tilskodaren. Her har med andre ord menneskeleg handverk ein finger med i spelet, og for Schrader er det berre filmkritikaren som kan dokumentere dette handverket gjennom handfast analyse – så får filosofar, teologar og estetikarar ta fortolkinga vidare.

 «Transcendental filmstil» som ung filmstudent, før han sjølv blei filmskapar. I dag er han vidast kjent som manusforfattar til nokre av Martin Scorseses filmar, som «Taxi Driver» (1976) og «Raging Bull» (1980), men sidan regidebuten med «Blue Collar» i 1978 har han òg laga eit tjuetal eigne filmar av varierande, men tidvis skyhøg kvalitet.

«American Gigolo» (1980) er nok mest kjent, men ein av dei beste blant dei kom så seint som i 2017. «First Reformed» var første film i den litt underkjente «Man in a Room»-trilogien, der han tydelegare har nærma seg ideala frå filmstilen han teoretiserte rundt som ung kritikar. «First Reformed» har Bresson-filmen «En landsbyprests dagbok» som førelegg, og knyter saman klima- og truskrise i det som er ein både åndeleg og politisk djerv film.

 av «Transcendental filmstil» opnar med ei ny innleiing frå 2018, og påfallande nok har den purunge Paul Schrader som skreiv boka i 1972 ei langt ryddigare og meir sympatisk prosarøyst enn den Schrader vi møter der. Schrader den eldre lèt tankane flyge og skravla gå, skriv innforstått om både filmhistoria og si eiga historie (han har bakgrunn i kalvinistisk kristendom og såg ikkje film før han var 17 år), og lèt utleggingar av såkalla 

 reknar som transcendental stil) munne ut i eit diagram der han, subjektivt og «til en viss grad tilfeldig», plasserer all verdas filmkunstnarar i litt kryptiske kategoriar.

Mitt tips er å spare den nye innleiinga til slutt, og heller gå rett til innleiinga frå originalutgåva. Der presenterer Schrader siktemåla med studien enkelt og oversiktleg. Det han søkjer å finne i filmane til Ozu, Bresson og Dreyer, er strukturane bak det slektande stiluttrykket deira – ei «universell representasjonsform» som ligg under dei kulturelle og personlege skilnadane mellom dei.

 filmstilen har ifølgje Schrader tre steg eller stadium: «Hverdagslighet», «Misforhold» og «Stasis». Med ulike teknikkar knytt til kameraføring og klipping, skodespelarinstruksar og lydbilete, funderer regissørane filmane i kvardagslivet, men stiliserer det banale og keisame og ladar det, som «et forspill til forløsningen». I det kvardagslege viser det seg nemleg snart ein sprekk, eit brot mellom mennesket og omgivnadane som fører til «en utslagsgivende handling». Det fyller tilskodaren med uavklåra spenningar og ei oppleving av at verda er rikare og meir framand – og ofte meir smertefull – enn den framstår som i kvardagsleg lys.

Det lyder kanskje svevande, men Schrader festar alt i konkret analyse av filmteknikk, til dømes av korleis Bresson fordoblar bilete og forteljarrøyst for å skiple sjåaren, eller korleis Ozu brukar ironi i karakterteikning og replikkar. I den verkeleg vellukka transcendentale filmkunsten fører dette til det han kallar «stasis» – eit frose «livsøyeblikk» der motsetnadar ikkje blir oppløyst, men ført fram i ei filmatisk form som set tilskodaren i kontakt med noko større. Dette siste er det berre Ozu og Bresson som oppnår, meiner han; Dreyer kjem berre delvis i kontakt med det transcendentale, særleg i «Ordet» (1955), der tilskodaren blir vitne til eit mirakel mot slutten av filmen.

Her har menneskeleg handverk ein finger med i spelet.

Over fatteevne

Gratulerer som månadens poet! Kvifor var det nettopp ein voggesong, og ikkje til dømes ei nidvise, JD Vance trengte no?

– Han treng vel strengt tatt ein kraftig ørefik og eit par hårde ord om tingenes tilstand og hans eiga rolla i det heile. Men eg trur ein kan krype endå lenger innunder huda på den guten ved å gi han det han ikkje vil ha: Lett forvirrande satirisk-surrealistisk poesi med eit ørlite anslag av omsorg og håp. Vi kan jo ikkje gi heilt opp her, sjølv om ting eskalerer og er som dei er.

Voggesongen din er dikta fritt etter «Brødrene Løvehjerte». Kan du seie litt om forholdet ditt til den boka?

– Det var favorittboka mi som barn! Mamma og pappa las den til meg, og så las eg den sjølv seinare. Ei fantastisk bok om samhald, søskenskap, kjærleik og dei gode og vonde kreftene som bur i oss menneske. Dragen Katla er for evig rissa inn i barnesjela mi på ein spektakulær og fryktinngytande måte. Så spørs det om det er JD Vance som er verkelegheitas Katla, og Donald Trump som er Tengil, eller omvendt.

Kva slags forhold har du til boka til Vance, då, «Hillbillyens klagesang»?

– Eg tenkjer at han treng ei vikarierande oppvekstskildring. Eller ei alternativ forklaring – i diktform. Eg tenkte at det måtte finnast ein usynleg boge mellom Dennis the Menace-utgåva av Ayn Rand og gode Kavring i etterlivet. Ein noko innfallsrik boge, skulle det vise seg, som streifar innom både 17. mai, dei dødes dag og det faktum at det ser ut som om JD Vance brukar maskara, noko som gir ein fjærlett komikk til den aggressive übermacho erobrar-rolla visepresidenten inntek overfor Grønland og Europa. Gaslighting-metodikken som gjennomsyrer Trump-administrasjonen får også sitt utslag i diktet, der Vance får ein kval til å strande på kysten av ein stat utan kystlinje.

Det er ikkje kvar månad juryen vel seg så dagsaktuelle dikt. Kva tenkjer du lyrikken kan tilføre den politiske samtalen? Og kva kan eventuelt politikken tilføre lyrikken?

– All dikting er politisk, anten det nemner politikken ved namn eller ikkje. Sjølv har eg alltid skrive dagsaktuelle dikt til Klassekampen. Eg meiner å hugse at det byrja med eit naudrim til Bendik Wold og Tom Egil Hverven i ein poesidebatt for sikkert femten år sidan. Det siste diktet eg hadde på trykk i Klassekampen, var eit bokstavrim om Ingvild Kjerkol. Men når ein skriv såkalla dagsaktuelle dikt, oppstår det eit problem. Det dagsaktuelle spring jo så inderleg fort frå oss. Berre på tida mellom eg skreiv dette diktet til no, har det hendt så mykje forferdeleg og dramatisk. Hadde eg fått beskjed om å skrive diktet i dag, hadde det blitt eit heilt anna dikt – eit mørkare dikt. Siglar dagsaktuelle dikt under poesiens falske flagg? Nokre vil kanskje hevde det. Eg er hyperaktiv og springande av natur. Nokre gongar lèt eg det berre stå til. Tidlaus poet er eg uansett ikkje. Til felles med Trump: Det hender eg smeller til på rein gut feeling. Det er ein av mine mange flatterande eigenskapar.

Vil du tipse oss om eit godt politisk dikt?

I Katlas buk

Det finst eit fotografi av Margaret Thatcher som i mørke stunder sprett fram på netthinna mi. Eg hugsar det dukka opp i 2018, då dåverande samferdselsminister Jon Georg Dale stod på tv, i kjent sunt, norsk bondevett-positur, og presenterte strålande vyar for framtida til norsk jernbane – og implementerte konkurranseutsetjing og britiske Go Ahead-tilstandar i same slengen. Det var liberalisme med eit smil, og bak smilet såg eg gjenskin av Thatcher som gjer V-teikn med fingrane – V for 

I det siste har Thatchers V-teikn stadig sprotte fram for meg, under pressekonferansar om effektiviseringstiltak frå Det kvite hus eller når eg ser den glisande gründeren på reklameplakatane for Dr. Dropin som tapetserer hovudstadens byrom. Gjenskina har minna meg om ei lita diktbok eg las for lenge sidan, og som blei skrive under dei borgarkrigsliknande tilstandane i den britiske gruvearbeidarstreiken i 1984–85.

kom ut i 1985 og lét motsetnadane i det britiske samfunnet skine kaldt og klårt. I langdiktet, som er skrive med mønsterbundne rim, ruslar Harrisons diktar-eg rundt på kyrkjegarden Holbeck, på åsen over arbeidarklassebydelen Beeston i Leeds. Harrison var fødd der i 1937, og i diktet er han attende i heimtraktene for å vitje grava til foreldra. Frå gravplassen på toppen av åsen ser han universitetet han studerte ved i ei retning, og stadionet til fotballaget Leeds United i ei anna. På veg heim frå nok eit tap på Elland Road stryk frustrerte fotballfans forbi gravplassen og sprayar slarv og ukvemsord på gravene, hakekors og v-teikn – ikkje for 

, men for «alle versusane i livet», som det heiter i Åsmund Bjørnstads norske gjendikting frå 1998. Men blant skitstrekar og bannord finn han òg eit meir forsonleg slagord spraya på foreldra sin gravstein: «UNITED».

Krafta i diktet krympar ikkje om ein kjenner Harrisons sonettar frå «The School of Eloquence» (1978), som krinsar om forholdet til opphavet og utdanninga; om mora og faren og fråstanden som vaks fram mellom dei etter kvart som han gjekk vidare på livets skuleveg – heile strekket inn i studiar på gresk og latin. Harrison er utdanna klassisist, men blant aristokratiske fjørpennar i britisk poesi er han like fullt ein framand fugl: Han hentar verkemiddel frå øvste hylle i antikkens poetiske arsenal, men poesi­språket hans har alltid verseføtene planta i gatene han kjem ifrå, blant arbeidarar og vanlege folk. Han diktar med «disiplinert form og subversivt innhald», sa han sjølv i eit intervju med Kjartan Fløgstad som stod på trykk i Syn og segn i 1986, og med omsorga si for uhøgtidleg kvardagsspråk har han brote fri frå tradisjonalismen som ofte følgje klassiske former hakk i hæl, når dei blir tekne i bruk i vår tid.

 har heller ikkje vore vanskeleg å få auge på i Harrisons poetiske produksjon. Fleire av dei store dikta hans har først vore publisert i pamflettform på avissidene, som ‘A Cold Coming’, lagt i munnen på ein død irakisk soldat under Gulfkrigen i 1991, og sidan trykt på ny under Irak-krigen i 2003. Han har skrive dikt frå Sarajevo i 1995, om terroråtaket i London i 2005, og ikkje minst om giftarmålet til dåverande Prins av Wales med Camilla Parker-Bowles same år. Rolla hans som radikal riksrefsar kan kanskje illustrerast ved at han i sistnemnde uttrykte eit fromt ynskje om at monarkiet skulle lide same skjebne som tampongane til Parker-Bowles etter overgangsalderen.

Harrison hadde knapt lytefri vandel med monarkiet på det tidspunktet. Då poeten Ted Hughes døydde i 1998, blei Harrison utpeika som potensiell arvtakar til den høgvyrde posisjonen som Poet Laureate – ei slags hoffpoetstilling der den laurbærkransa poeten blir plukka ut av dronninga sjølv, gjerne etter kviskr i øyra frå statsministeren. Ein slik maktsmeikjande posisjon ville Harrison ikkje ha, og diktet ‘Laureate’s Block’ stila han difor til Dronning Elizabeth. Der uttrykte han på utvitydig vis at han var uaktuell som nasjonalskald, at han håpa Ted Hughes blei den siste av sorten, og at Elizabeth blei den siste dronninga. For å sikre at provokasjonen nådde fram, hoppa han freidig nok til køys med Hennar Majestet i avslutninga av diktet.

 i offentlegheita var det likevel «v.» som førte til – overraskande nok, sidan diktet i første omgang er eit rop om samhald og solidaritet. Den forvitra fellesskapen piplar først fram på boksidene gjennom den personlege bakgrunnen til Harrison. I byrjinga av diktet skildrar han tilstanden til gravene på kyrkjegarden, som har fått stussleg stell frå både han og andre gjenlevande, og som har blitt forsarva av utskota frå samfunnet rundt med «ølboksar og svinske krusedullar»:

strøydd med søppel, kjøvd av maigrønt ugras,

Han lèt motsetnadane i samfunnet skine kaldt og klårt.

Gravskrift

Kvifor ikkje byrje med ein orgasme? Så er den saka ute av verda, og så vaknar både lesaren og Erla tidsnok til avreise. Erla har vore stressa, så ho tek strevet og gleda i eigne hender allereie før fuglane kvitrar om morgonen. Etterpå står ho opp og pakkar bilen full av bagasje til sommarferien ho skal på med dottera på sju, pakkar «mammating og dotterting å sysle med i solskin og dritver [...] nødvendige ting og festlege overraskingar». Saman skal dei køyre til Bergen for å ta Norröna­båten vesterut over Atlanteren til Færøyane, der Erla sjølv kjem frå, der storfamilien hennar bur, og der dottera skal få sjå kva mora har kome frå. Det er tida og vegen, men skuldrane er senka og stemninga sett for ein både slentrande og rådsnar roman.

Danielsen debuterte med diktsamlinga «Alle i Norge, i tre, i hengekøyer» for 20 år sidan, og har sidan det skrive tre originale diktbøker og eit godt knippe skodespel. Den første romanen hennar, «Vår vesle» (2018), skreiv ho også først som dramatikk, medan den freidige odelsromanen «Du er bonde» (2022) blei sett opp på Rogaland Teater tidlegare i år. «på, over, inni» er tredje roman i rekkja, og eg ser ikkje heilt føre meg den på scena: Den er meir poetisk og stemningsdriven, mindre vilter enn den førre, men minst like fri.

Fridomen merkar ein tidleg i både tone og tempo. Forteljarrøysta ligg ofte tett på Erla, men er sjølvstyrt og litt svevande, med glidande perspektiv og ørneblikk for detaljar. Forteljaren svarar ofte på tenkte spørsmål frå lesaren, men har slett ikkje tenkt å springe i førevegen og peike og veive og vise kor vegen går vidare: Her dukkar folk og ting og tankar opp i synsfeltet, i regn og sol, sol og regn, og får den forklaringa forteljaren meiner dei fortener. Det gir rom for tverrnordiske tankesprang, springande refleksjonar om små og store folkeslag, og ei jordnær og sanseleg utforsking av kva det vil seie å vere sjølvstendig og usjølvstendig, fullstendig og ufullstendig.

trådar som går hit og dit, og «ei viss overlapping av gjester», i den korte boka: familiemedlemmar og -forviklingar, gamle folk og unge, gamle kjærastar og nye, sommarflørtar og ektemenn på trygg avstand i heimlandet. Ikkje minst er det forunderlege færøyske særeigenskapar – tenk at dei kokar og et dei nydelege lundefuglane, og at dei stappar ein klump kakedeig og rosiner i magen på dei først! I det behagelege, snurrige virvaret er det tanke- og kjenslelivet til Erla som opptek meg mest – for kvifor græt ho støtt ein skvett, både her og der i romanen?

Ho ber på indre bagasje som romanen aldri fører heilt fram i lyset, men som får ligge antydande under. Sommarferien er eit hòl i tida, tida står og står, og i dette hòlet forsvinn ho attende til tidlegare somrar og liv, til fortida og samanhengane ho har stått i der – og framleis kunne ha stått i, om ho ikkje hadde brote opp og reist til Norge. På Færøyane spring alt henne i møte, og det kan stikke og skjere, som solstrålar i auga eller fugleskrik mellom fjella. Men jamleg siv også skodda inn og legg ein lindrande dis over tilværet, slik at alt ho ber på blir lettare, luftigare, meir fluffy.

 ligg i samanhengen, står det tidleg i romanen. Mot slutten byrjar tida å samle seg att, mor og dotter skal heim og snart står bilen fullasta av bagasje igjen – fullare enn då dei kom, av skitentøy, skerpikjøt og færøysk livserfaring. Dei reiste med mykje og vender attende med meir, og for Erla bognar bagasjen av ei innsikt om at

livet handlar om å ta for seg, å leve blant gamle og nye dydar, vite og reflektere over kva ein føler, passe på avkommet, ta til seg kunnskap og ta vare på gamle ting, samtidig som ein må vite når ein skal skifte kurs, ikkje bere nag.

Slik kan ho vere både «ufullstendig og usjølvstendig og heil på same tid», og slik kan lesaren late att boka vel vitande om at ein vil finne fleire nye lag der, når ein opnar den på ny neste sommar.

Sommaren vesterut

Og alt som rimar, er sant», seier vi, til tre taktfaste klapp, kvar gong ein i heimen slumpar til å snakke i setningar som rimar. Det har vi lært av Ingvild Rishøi, som vi høyrde lese moderne morovers frå «Borti natta» under poesifestivalen på Hamar tidlegare i år. I eit av dikta møter vi ei skulejente som rimar fram nokre veldig sannsynlege unnskyldningar for kvifor ho blir forseinka (ho møtte kongen, han stod på perrongen) og kjem til skulen «litt seint – men sånt skjer jo iblant? / Når alt som rimer, er sant.» Det er eit slikt dikt som får det til å knake og sprake i små synapsar, og som får ungane til å ta ordleiken med seg ut av boksidene og inn i kvardagslivet.

Den nye boka frå Bjørn F. Rørvik og Gry Moursunds Bukkane Bruse-univers gir nye ord å leike med, men også heilt nye reglar å leike etter. «Bokstavtyven Troll» er skrive i tøyseversets teikn, og innfører eit heilt nytt element i rimsmia, etter inspirasjon frå tyske bokstavtyvbøker av Horst Klein: Her driv trollet og tuklar med enkeltbokstavar – først stel han ein bokstav frå orda, seinare smuglar han ein inn att – slik at det brått sprett fram nye ord frå dei gamle, som troll i øskje:

står det på ei side, med illustrasjon av sjarmerande smådyr som griller pølser og sleiske trolleklør som knabbar b-en frå ‘bål’. På neste side får vi fasiten, i bokstav- og biletform, når ein ål spring opp frå bålet.

 Rima vi får servert, er jamt over av fin kvalitet, om enn ikkje heilt i Rishøi-klassen. Det er god variasjon i dei òg, frå dei mest openlyse (‘gris’ og ‘ris’, ‘gull’ og ‘ull’) til dei med meir surrealistisk schwung (‘speilegg’ og ‘seilegg’, ‘julenissemann’ og ‘ulenissen, han’). Sjølv tenkte eg nok at sistnemnde var litt søkt, og at det å tukle ’17. mai’ om til ‘17 mais’ ikkje akkurat vitna om finesse. Men barnet knisar og ler og spring med i dei overraskande spranga, så kven er eg til å protestere?

Merkeleg nok er kanskje boka litt for vanskeleg og litt for lett på same tid for dei yngste lesarane, som kjenner bokstavane godt, men ikkje heilt har lært å setje dei saman enno. I alle fall strevar min medlesar, midt i målgruppa, med nokre av løysingsorda første gong, særleg der ein bokstav blir fjerna eller putta inn midt i orda, som når ‘rekke’ blir til ‘reke’ eller ‘kanoen’ til ‘kanonen’. Når vi les boka andre gong, har han likevel lært det meste utanboks, og ropar entusiastisk ut løysingsorda før vi rekk å blade om.

Troll i ord

Flannery O’Connor ville ha fylt 100 år i år, og tanken på at ho kunne ha levd i dag, fyller meg med forvirring og fascinasjon. Eg ser henne for meg i ein pause mellom skriveslaga på loftet i Andalusia, det ærverdige plantasjehuset i Milledgeville, Georgia som ho delte med mora i siste del av livet. Ho stig ut på trammen i stramme sko, med blomstrete kjole og katteauge-briller, stør seg til krykkjene og stotar ned trappa, snakkar litt med to påfuglar som går forbi: 

Ho stig mursteinstrappa opp att til den innebygde verandaen, set seg til å gynge i ein korgstol; grublar vidare på lagnaden til eit gudsord frå landet, ein falsk profet, ei gamal bondekone ho skriv om. Kanskje har ho eit glas limonade i handa, ein kjeks eller sigarett mellom fingrane – men at ho skulle drage fram ein smarttelefon og sjekke illevarslande nyhende i Elon Musks maskinalder, i Donald Trumps tidsalder, i larmen og harmen frå vår tid? Kva ville ho ha sagt og gjort, kva hadde ho tenkt og trudd – kva slags bøker ville ho ha skrive?

Ho ville nok ikkje gått stille i dørene – i alle fall ikkje i skrift. O’Connor hadde eit verdssyn som var innsausa i sørstatsskikkar og rasisme, og du les ikkje langt i bøkene hennar før du støyter på ord og perspektiv som kan verke provoserande i dag. Ho ville spegle samfunnet ho levde i, og lét personane sine snakke slik folk snakka rundt henne, men dei siste åra har også mørke flekkar frå den personlege korrespondansen hennar blitt løfta fram.

O’Connor levde også i eit samfunn som var gjennomsyra av religion. Sjølv meinte ho likevel at ho skreiv i ei post-kristen tid, og såg det karikerte og overdrivne, det valdelege og groteske, som viktige verktøy i fiksjonen, sjølv om ho definerte seg som «kristen realist». For ein kristen forfattar, skriv ho ein stad, vil oppleve mykje som motbydeleg i det moderne samfunnet; utfordringa er å få det fråstøytande og forvrengte til å framstå som nettopp forvrengt – også for eit publikum som ser det som naturleg og rett:

he may well be forced to take ever more violent means to get his vision across to this hostile audience 

 – to the hard of hearing you shout, and for the almost-blind you draw large and startling figures.

I noveller og romanar sender ho lesaren inn i den valdelege verkelegheita – med håp om at vi skal kome oss ut på andre sida: «I have found that my subject in fiction is the action of grace in territory held largely by the devil».

Flannery O’Connor kom frå ein katolsk familie i eit protestantisk samfunn, og heldt heile livet på sitt kompromisslause katolske utsyn – også i fiksjonen, i det som blei eit sparsamt, men slitesterkt litterært livsverk: romanane «Wise Blood» (1952) og «The Violent Bear it Away» (1960), novellesamlingane «A Good Man is Hard to Find and Other Stories» (1955) og «Everything That Rises Must Converge» (utgitt posthumt i 1965), i tillegg til ei rekkje tekstar i mange sjangrar som kom ut etter at ho døydde – noveller, essay, dagbøker, brev.

Det er allereie ein kvinnealder sidan ho levde; ho var berre 39 år då ho døydde av lupus i 1964, ein sjukdom som også hadde tatt livet av faren hennar då ho var 15. Sjølv levde ho overraskande lenge med sjukdomen, gjennom sine tolv siste leveår. Ho halta rundt på krykkjer og kortison, søvnlaus og utmatta med smerte og oppblåse andlet – «looking like a refugee from deep thought», slik ho sjølv skildra det. «I have never been anywhere but sick», skreiv ho i eit brev, men ho skreiv også livsverket sitt i løpet av desse sjukdomsåra. Koplinga mellom sjukdom og skaparkraft er lett å romantisere, men ein treng ikkje leite lenge i forfattarskapen for å finne dødsmedvit og skrøpelegdom, makabre motiv og febrile visjonar.

Det skrøpelege og det makabre finst det rikeleg av i debutromanen «Klokt blod», som det nystarta forlaget Briskeby nyleg gav ut på norsk, i Knut Ofstads fengslande omsetjing. O’Connor omtala romanen som sitt «opus nauseous» – sitt kvalmande storverk om ein kristen på trass og tvers av seg sjølv. Den kristne som kryssar sine spor, er Hazel Motes, og i opninga sit han på toget på veg heim frå militærteneste til Tennessee. Han lever på pengar frå myndigheitene, kompensasjon for «noe krigen hadde ødelagt inni ham», og snart proklamerer han ovanfor ein medpassasjer at han ikkje trur på Jesus – og at han ikkje hadde trudd på han om han så var om bord på same tog.

Ho sender lesaren inn i den valdelege verkelegheita.

Larmen og nåden

– Gratulerer som månadens poet! Og takk for at du får oss til å tenkje på Skyggespindelhinne. Kva slags sopp er det?

– Skyggespindelhinne er ein nedbrytarsopp, sterkt utryddingstrua, fordi urskog, som den framleis finst i, også er sterkt trua. Nedbrytarane, blant anna sopp, omdannar dødt organisk materiale til nytt levande materiale og spelar ei ekstremt viktig rolle for det økologiske samspelet på jorda.

– Diktet er det første i «Eks jordisk», ei bok med dikt om eller til artar på raudlista – jerv og brugde, navlejordstjerne og elfenbenslav. Kva gjer at Skyggespindelhinne kallar fram eit heilt dikt, medan til dømes reliktslørsoppen berre blir nemnd?

– I «Eks jordisk» opptrer 1964 artar med norske namn (av totalt 2878 utryddingstrua artar), i kategoriane «Kritisk trua», «Sterkt trua» og «Sårbar». Desse artane figurerer på sidene til venstre i boka. Alle er nemnt, men berre eit utval kunne rimelegvis bli til dikt i boka. Valet av artar har fleire grunnar. I Skyggespindelhinne er det fordi det i språket, som i soppverda, finst sambandslinjer. Skogbotnen er nesten overalt gjennomvevd av mycel, tynne sopptrådar. Språkets ibuande assosiative natur gjer namnet Skyggespindelhinne fruktbart på den måten, fordi ordet viser både til arten og til det skøyre edderkoppnettet og til utforminga av vår eigen hjerne, hinnene og spindelvevshinna der, altså som del av organet vi er i stand til å tenkje med. Poesien kan uttrykkje desse samanhengane, ikkje berre i diktarisk klage, men samstundes i eit aktivistisk anslag. Artane som det blei dikt av, peikte seg elles ut på ulike måtar. Det kunne vere artens eigenart og morfologi, habitatet den er i eller det norske namnet. Ofte oppstår ein affinitet under skrivinga, til mytologi, kunst, vitskap, historiske og globale hendingar. På den måten tek dikta opp i seg ulike motiv, som saman med den overordna tematikken peikar mot eit utsett biologisk mangfald.

– I diktet står det om «ords sammenfall» og «organismers bortfall». Er det ein samanheng her?

– Det får meg til å tenkje på at ’ords sammenfall’ kan minne om retorikken i enkelte politiske avgjersler, og at ‘organismers bortfall’ i mange tilfelle har vore konsekvensen av ei ukritisk forvalting av artane og habitata deira. Denne erkjenninga står sentralt i tekstane, men samstundes er dette poesi. Poesien er ein høgst elastisk sjanger, som kan gjere radikale brot med konvensjonane. Ein sjanger som tillèt seg fritt å utvide assosiasjonsfelt, å polemisere, å drive med elegi, å gjere ekskursjonar til alle moglege og umoglege emne for å hente stoffet sitt, men som likevel, i form og konvensjon, stiller krav til betydingstettleik, samanheng og stringens.

– Kven eller kva hentar du driv og inspirasjon frå?

– Inspirasjon, av latinsk «inspirare», altså «pusta til» av gudane. Og kva slags gudar om ikkje sjølve livskreftene som understør alt: naturen, vitskapane, kunsten, politikken, metafysikken, verdshistoria, kvardagane. Klassekampens sjenerøse, men avgrensa spalteplass toler ikkje detaljerte utleggingar, så svaret ovanfor er ein hyperkort versjon av kva som «pustar til meg» og kan føre til kreativitet og driv. Men når det gjeld driv, gjenstår ei krevjande økt. Berre ein kombinasjon av tid, disiplin, tenking, lesing, analyse, å gi slepp, å gi blaffen for deretter å ta seg sjølv i nakken, kan i det lange løp kallast driv.

Aktivistiske anslag

Å bli forelder er det eneste valget som ikke kan trekkes tilbake», står det bak på Helle Haugsgjerds nye roman, «Ubrukelig». Setninga er ein pitch frå forlaget, og står ikkje i romanen, men innsalet irriterer meg allereie før eg rekk å opne boka: Eh, nei, det finst ein heil del val som ikkje så lett lèt seg gjere om, ein kan til dømes ta livet av seg.

Eit sjølvmord ligg faktisk under familieforteljinga i romanen: Forteljaren Signe har vakse opp med ei ung åleinemor som hoppa av danskebåten då dottera fylte 18. Det har prega henne, men ho ser ut til å ha klart seg greitt i livet, blitt fotograf og fått familie. Romanen følgjer henne i veka før sonen Linus fyller sju, og då kjem sprekkane til syne. Ho hadde ein vanskeleg fødsel og ei tøff barselstid, og framleis strevar ho i dagleglivet med sonen og ektemannen og seg sjølv. Mannen Sigurd har på si side alt på stell, og tilsynelatande plettfri vandel både som forelder, empatisk medmenneske og engasjert verdsborgar. Han har ein viktig jobb og ein plan for livet, storfamilie i ryggen og rutinane på plass, og han snakkar i ein snusfornuftig tone som ofte gir denne lesaren lyst til å klore ut auga sine: «Barn og trening er de eneste avgjørelsene man ikke angrer på». Eh, nei?

 søvnen og kroppen min, tankene er også annerledes enn før», seier Signe tidleg i romanen, som opnar i ei lita lysning: Ho ser slutten på dei mest strabasiøse småbarnsåra nærme seg, og strekkjer seg lengtande mot lyset i enden av tunellen. Nett då tek Sigurd ein titt i livsplanleggjaren sin og ber om eit barn til.

Det skyar raskt over i lysninga, og romanen blir eit mørkt og tidvis gripande kammerspel. Det er ikkje akkurat ein uutforska skog i samtidslitteraturen Haugsgjerd går inn i, men ho går dit med ekte utforskartrong. Langs vegen skildrar ho dynamikken i trekløverfamilien med truverd, og nærleiken mellom dei stig fram med fine nyansar. Ho snikrar òg ein solid romankonstruksjon, der både bjelkar og små fliser som blir lagt på plass tidleg, viser seg å få større betydning enn ein skulle tru. Ein bortkomen katt høyrer berre til blant det mest dramatiske av dette.

Alt i romanen er ikkje like lett å tru på. Overraskande nok, sidan Haugsgjerd er skodespelar, fell replikkane særleg stramt over leppene til personane. «La oss fokusere på alt det gode vi har, hvor heldige vi er», kan Sigurd seie, midt i eit opprivande klimaks av ein krangel. Vinkelhjernen hans er elles opphav til dei stivaste replikkane. Det har nok ein karakterteiknande funksjon, men timinga er ofte uheldig, som når Signe vekkjer han klokka fem om morgonen for å seie at ho spring ein tur og lirer av seg eit «beklager at jeg har vært en dårlig partner i perioder» i same slengen. Kva svarer ein sovande barnefar til det? Snøft? Grynt? Neida: «Jøss. Dette var overraskende. Kanskje vi kan begynne å trene sammen hvis du liker å løpe? Det hadde vært veldig hyggelig, Signe». Her snakkar vi samtalar i natta!

 karikert, med sine appar og grøne fingrar og automatiserte moral. Eg trur meir på Signe, men strevar med å forstå kva ho lengtar etter. Den kroppslege og mentale omveltinga som morskapet fører med seg, er ikkje vanskeleg å forstå. Sjølvklandringa hennar som mor, som ligg bak tittelen til romanen, verkar derimot overdimensjonert, i proklamasjonar om at ho er «rastløs, egoistisk, ensom». Det er mykje attkjenneleg og sårt i det, men verken skildringane av kvardagane hennar eller forholdet til sonen lagar god nok grobotn for den sterke opplevinga ho har av å vere utilstrekkjeleg, «ubrukelig».

Bagasjen frå fortida veg tyngre enn kvardagsklinsjane med det unge barnesinnet, og legg ein tung labb over forteljinga: Her synest oppveksten 

 familie å forklare vanskane ho har med å leve 

 Signes indre strid er elles litt skjematiske: Familielivet er rutinestyrt og klaustrofobisk; sjølvutslettande, størknande, sexuttørkande. Fortida som fri fotograf i København framstår som meir forlokkande. Gjennom heile romanen snakkar Signe med lengt om livet «før Linus», då ho kunne «oppheve døgnet uten å måtte gjøre opp regnskap. Sånn som før». Det finst sjølvsagt grenser for kor utflytande ein kan leve som forelder, men kanskje finst det òg grenser for kor sjølvutslettande ein må eller bør vere i forsøket på å «konstruere» ein oppvekst, som det heiter her. Undervegs tek eg meg i alle fall i å vilje trampe tungføtt inn i familieterapirommet og spørje kvifor livet deira må skapast, og barndomen til Linus byggjast, som eit Lego-liv, etter Sigurds instruksar?

Det er vel det Signe spør seg om òg. Slutten på romanen har fleire opningar mot framtida, men er skrive i ein avklåra tone, der ein nokså tidstypisk individualisme skin gjennom i løysinga Signe finn fram til. Ein treng heldigvis ikkje halde med henne i denne løysinga for å ha utbytte av boka.

Alt i romanen er ikkje like lett å tru på.

Lego-liv

Dinosaurar er fascinerande, sjørøvarar er spennande, og kombinasjonen må vel vere uslåeleg – eller? Det var det med pizza og seigmenn, då, at sjølv om det eine er godt og det andre minst like godt, blir ikkje kombinasjonen dobbelt så god.

Denne frykta følte eg på, då eg først opna «Dinosauren som ville bli sjørøver» saman med ein liten lesar. Frykta viste seg å vere fåfengd, for sjølv om ramma rundt historia er lovleg tynn – dinosauren går rundt i ein by og kjedar seg, og bestemmer seg for å skaffe seg ein jobb – er gjennomføringa tøysete og gøy.

 ville bli sjørøver» er debuten til Sverre Bjørstad Graff, kjent som journalist, men òg som skapar av den ordspelrike teikneserien Absurdgalleriet – eit fenomen på nett som sidan er utgitt i bokform. Den serien både skriv og teiknar han sjølv, med mildt sagt enkel strek. Til barnebokdebuten har han fått låne ein fyldigare, meir fartsfylt og sjarmerande strek av illustratør Allan Grønseth Ohr.

Boka er ein slags bemanningsbyråfabel, og det kan nok lyde vel avansert for små lesarar som knapt veit kva ein arbeidsplass er (ein stad med svingstolar og kakaomaskin?) Dette er likevel ikkje ei komplisert bok, snarare lettbeint og direkte i humor og stil. Nokon tankevekkjar eller samtalestartar er den ikkje, men litt ukomplisert moro har vel aldri skada nokon (kremt)?

Mannen som hjelper dinosauren til å finne jobb, heiter Slips-Hansen – eit enkelt og snedig namnetrekk. At katten hans også har slips, og følgjer oss gjennom dei fleste oppslaga, er òg eit sjakktrekk frå illustratøren si side – særleg sidene der katten står i vasestilling blant kunstnarleg utforma vasar i ein keramikkbutikk, begeistrar oss.

Katten held seg i bakgrunnen, i forgrunnen står dinosauren. Han vil frå første stund bli sjørøvar, men det har Slips-Hansen inga tru på. I staden blir dinosauren sendt ut på alle slags karrierevegar. Han klussar det til og blir dinosauren i rommet i dei fleste yrke: Som bussjåfør tek han all plassen frå passasjerane, som feiar set han seg fast i pipa, som spion er han lett å oppdage. Døma vitnar kanskje om ein viss påverknad frå Hugh Murphys «T-Rex Trying», der ein dinosaur etter beste evne utfører menneskelege oppgåver som å måle hus eller bruke Q-tips, men dei røper òg ein slumrande kreativitet hos historieforteljarane – her handlar det oftast om at dinosauren er for stor. Små variasjonar hjelper på, og vi flirar til dømes godt når dinosauren gir seg til å tyggje på trekkspelet som gatemusikant.

kunne teksten ha tent på. Boka kan knapt kallast ordrik, men ordspelrik er den i alle fall. Noko av ordleiken står seg, som spranget frå sjøløver til sjørøver, medan anna, som det å få «baksmell på sjørøverskatten», nok vil falle på steingrunn for barn.

Nokre blunk til vaksenlesaren kan ein tole. Så får det heller vere at arbeidslivsmoralen i boka ikkje kan måle seg med den frå til dømes Travelby eller Poteby, der folk og fe synest å bli verdsett i yrka sine, same kor dei står på karriererangstigen. Enden på dinosaursjørøvarvisa er derimot som skreddarsydd for Erna Solbergs arbeidslivspolitikk, der prekært arbeid som potet­skrellar opnar dørene til draumejobben: Gjennom lønsslavearbeid og ei ulukke på arbeidsplassen slumpar dinosauren til å få vist fram talentet sitt, og finn fram til si gylne hylle i arbeidslivet – ute på dei sju hav. Slike sjørøvartilstandar vil vi ikkje ha, ropar eg, men utruleg nok får eg ikkje gehør frå min vesle medlesar i desse avsluttande innvendingane.

Draumejobben

Denne vesle romanen til Bjørn Rasmussen var det mykje snakk om, då den kom ut i 2011 og blei den første debuten som fekk den trendsporande Montanaprisen i Danmark. Eg var oppriktig overraska over å oppdage at den ikkje har vore gitt ut på norsk før no, for dette var ikkje berre ein snakkis, men ei bok det blei snakka om med store bokstavar og glødande intensitet, som for å matche det sprelske og sprengjande språket den er skrive i. Eg las aldri dei knappe hundre sidene den gong, men då sjansen no baud seg på ny, gjennom det nye forlaget Svejk og omsetjar Julie Stokkendal sitt fine arbeid, var eg ikkje vanskeleg å be. Er det likevel lov å vere litt skuffa, nesten femten år på etterskot?

elastiske hylsteret som omgir hele legemet» gjorde inntrykk og vekte oppsikt, er ikkje vanskeleg å forstå. Romanen er forsiktig sagt 

, både i språkføringa – i rytme, ordlag og syntaks – og i det normbrytande stoffet som språket fører fram i lyset. Det handlar om Bjørn, som veks opp på Jylland, der den deprimerte mora driv rideskule. Dit kjem ein eldre ridelærar som blir elskaren til «lille Bjørn», noko som fører til ei valdsam forrykking frå røtene i det heteronormative provinssamfunnet. I ville kast romsterer romanen rundt i dei kroppslege ruinane av det overskridande, valdelege forholdet, i alt det har opna og openberra og øydelagt i sjølvbiletet til Bjørn, som sidan har bevegd seg inn i sadomasochisme, prostitusjon og sjølvskading.

 er det ikkje å seie om handlinga, for dette er ikkje ei livsforteljing lagt fram i utviklingsromanens form. «Jeg har ikke noe perspektiv i skriften min», står det tidleg, og i historia til Bjørn blir ikkje brotstykka av erfaring og perspektiv forsøkt ført saman: «[J]eg kan ikke ta til meg det store bildet». I staden er det språket som tek styring og handlar i romanen, som flyt og formar og omformar sjølvet til Bjørn, som tøyer og bøyer i kjønnet og kroppen og sinnet hans. Stadig eksploderer eller imploderer setningane i små, svarte hòl.

Sjølv blir eg likevel overraskande lite svimmel av alle omkalfatringane i språket, og lèt meg sjeldan rive med. Det handlar nok om at eg ikkje har veldig stort tolmod med dei teatralske sidene ved teksten, enn så sjølvmedvitne dei er, og at eg ­opplever den gjennomgåande kapitalisme- og institusjonskritikken i romanen som nokså påklistra og platt. Eg kan òg styre ­nysgjerrigheita mi for kva meining ein eigentleg kan grave fram frå slike ­passasjar, som ikkje skil seg særleg ut i romanen: «Rævhullet er dialektisk [...] rævhullet er en fuge, et tema med variasjoner; følelser, derimot; frosker, mødre, ridelærere og følelser, de er den samme gamle historien, sug plottet mitt». Ein fuge? Her må lesaren sanneleg suge litt på metaforikken òg.

frå første side av, og det flyt fritt av kroppsvæsker, kjønnskategoriar og skadelidande kjærleik, i ei skrift som unekteleg er ganske rå og grense­sprengjande. «Jeg er et åpent hylster, mottakelig for hva som helst [...] jeg fylles ustanselig», seier Bjørn. I romanen er huda hans ei scene der det indre kjem til uttrykk, men mot slutten vedgår han også at «hudløs­heten min er sminke». Det sminka dekkjer over, merkar ein tydeleg bak maskespelet, men det får aldri skine heilt gjennom i den språklege baksinga og flaksinga.

Svarte hòl

Å, Oslo, Oslo, når eg ser deg slik! Det er ei blanding av attkjenning og oppdaging som pregar blikket på byen i Eivind Buenes femte roman, «Jordfest». Her er Oslo omvandla frå sjølvskrive sentrum i kongedømet Norge til administrativ utpost i framtidsrepublikken Nynorge. Det nye sentrumet i denne statsdanninga, som blei inngått ved folkerøysting og erklært i 2043, er bygd med biostein på ørkensandgrunn nede på den arabiske halvøya, dit brorparten av det norske folk har flytta – eller blitt relokalisert. Heile situasjonen er skildra som ein «omvendt koloni», der det nyoppretta territoriet i sør, med ein hærskare byplanleggjande byråkratar, herskar over dei gamle landområda i nord. Og den gamle Tigerstaden? Der ligg tigeren velta utanfor Trafikanten, busettinga er tynn og stort sett avgrensa til områda rundt Sørenga, og dei mest praktiske framkomstmidla er ofte snøscooter eller skeiser.

nemleg ført til ei ny istid i Nord. I den frosne Oslogryta syd det like fullt av samiske separatistar, gjenstridige frikarar og ymse andre motkulturelle utskot – det lurer endåtil ein trussel om maktkamp og overtaking frå nokre sunnmørske separatistar i utkanten av forteljinga. For sjølv om levekåra er utbetra, polariseringa utviska og ulikskapen så godt som utlikna nede i Nynorge, i det nokre kallar eit «luksuskommunistisk syden», er det ikkje absolutt alle som vil innordne seg. Har noko gått tapt i den nye tida av demokratisk kontroll og «ytterliggående konsensus»? Er det kanskje slik at «ingen er fri når alle er fri på den samme måten», slik ein romanperson formulerer det? Over Ekebergåsen kryp i alle fall sola fram «som en atonal fanfare» og skin på alt som ikkje glid saumlaust inn i den vedunderlege nye verdsordenen.

Romanen byrjar i sør, der hovudpersonen Lydia bur. Ho jobbar med bustadplanlegging, og i opninga blir ho oppsøkt av ei yngre kvinne som viser seg å vere halvsystera. Lydia har ikkje vore i Oslo på mange år, familiebanda er brostne og halvsystera har ho ikkje eingong høyrt om. Systera kjem med dødsbod om far deira, som Lydia stiller seg likesæl til. Snart sit ho likevel på flyet til Oslo, på veg ut på «en reise gjennom snø og is [ …], og inn i egen fortid», som det heiter bak på boka.

Det er eit lite sjakktrekk å la brorparten av romanen utspele seg i den gamle verda, så å seie i ruinane av ein utflytta utopi. Her får lesaren tråle ein by som er kjent, men som har gjennomgått augeopnande forandringar og fått forfriskande framandelement i seg. Det gir glød til både arkitektur- og naturskildringar, og ny giv til ei kritisk utforsking av utopiens forhold til tradisjon, nyutvikling og teknologi.

Å sende hovudpersonen ut på reise i eiga fortid fører òg med seg nokre romanmessige problem. For sjølv om historia om systrene som skal ta siste farvel med faren skrid roleg og fint framover, viser forteljinga tydelege opprullingstendensar undervegs: Det er mykje frå fortida som må opp i dagen for lesaren, og som ofte blir lagt fram i forklarande form. Særleg gjeld det nokre kursiverte bolkar skrive av Lydia, som praktisk nok får ansvar for å formidle Nynorges historie for migrantar. Ekstra praktisk for forfattaren er det at kollegaane tilskriv henne «personlig» stil og «idiosynkratisk» røyst tidleg i boka. Sjølv strevar eg likevel litt med truverdet i denne historieskrivinga, fordi det synest å vere romanforfattaren, med omsorg for lesarane og trong til framtidsspekulasjon, som held i pennen og styrer framstillinga hennar.

 noko avgjerande ankepunkt mot romanen. Viljen til nytenking og evna til verdsbygging er sterk nok til å minke mistrua mi undervegs, og eg set pris på at Buene plasserer den nære familieforteljinga i ei så spektakulær og spekulativ ramme. Det gjer romanen tankerik heller enn tanketung; lettliva, ektefølt og original i omgangen med idéstoffet.

Det er mange tanketrådar i «Jordfest», ikkje alle blir strekte like langt ut. Drivkrafta i den utopiske utforskinga er likevel sterk, og særleg forsøket på å forstå føresetnadane for radikal endring, er fascinerande. Det same er forsøket på å sjå kva som kjem i kjølvatnet av utopien; kva som kan oppstå blant restane, i ruinane, av tradisjonar som har stått for fall. Lydia finn noko i gamle Oslo, i folka, i byens lydar og lys, og i den omliggande naturen, som får henne til å vilje bli. Romanens blikk festar seg ikkje ved enkle svar, men flakkar mellom varme og kulde, nyvinning og nostalgi, entusiasme og kritikk. Nemnde eg at salig Fredric Jameson står for det freidige, Thatcher-forvridande mottoet i romanen? «There is no alternative to Utopia».

I kjølvatnet

Første gong eg blar i Joakim Kjørsviks nye, tjukke bok med stutte dikt, les eg ein haiku så å seie før eg veit ordet av det, i sidesynet, i forbifarta:

Då eg opnar «År og dag» på ny nokre dagar seinare, har denne haikuen festa seg som ei forventing til boka, om at Kjørsvik skal flytte den gamle forma rett inn i vår tid og gi den ny energi. Eg les ikkje mange dikt med trafikklys og søppeltømmarar før eg ser at han lukkast med det, men han gjer òg ein heil del anna med sjangeren i denne boka, gjennom ei endevendande tilnærming som er både tradisjonsmedviten og uandektig, respektfull og frisk.

 i ymse skrivekurs Kjørsvik har halde – på Bredtvet kvinnefengsel står det bak på boka, og innmaten peikar i tillegg på andre fengsel og på turnéar i regi av Den kulturelle skolesekken (DKS). I første halvdel av boka følgjer vi poeten frå desember til november, i ein slags observasjonsmemoar som går inn i si årstid og følgjer skifta mellom dei – eit av dei sentrale elementa i haikutradisjonen. Litt over halvvegs hoppar Kjørsvik av årstidshjulet, og resten av boka består av ei litt lausare rekkje haikuar, samla i små bolkar om meir eller mindre evige emne, som slekta, døden, alkoholen – og Ålesund, poetens barndomsby.

Det er dei mange blinkskota som utmerkjer «År og dag», men i ei bok med over 1000 haikuar (eg har ikkje fintalt, men det er opptil tre dikt på kvar av dei 526 sidene) seier det seg sjølv at ikkje alle dei lyriske pilene treffer midt på. Ein finn ein del bleike forsøk her, og det som må vere bevisst banale ordspel og observasjonar. Eg kan til dømes ikkje hevde at eg opplever ein haiku som dette som fullt så spretten:

Blad frå ein bygard

– Gratulerer som månadens poet! Kva var det som utløyste dette diktet?

For å byggje på metaforen din: Forspelet til denne 

skjedde nok då eg var heitt omfamna, sveitt og omtåka under manusarbeidet med «Grisens år». Den boka er eit langdikt sett til ei framtidig verd som har blitt herpa av mannesvin og klimakrise. Det eg skriv på no, har, som eit menneskeleg tusenbein, hovudet opp i ræva på den førre boka mi. Der er det svart, så å seie! For kva glapp unna omtalen min den gongen? Mor til klimakrisa, nemleg olja! Og vår eigen nasjon. Oljeøkonomien kan vel kallast ei blindsone, og det kan også norsk eksepsjonalisme av typen 

. Fjongt sagt var «Grisens år» ganske kontinental, men denne gongen er det Norge som gjeld.

– «Hvor er det blitt av, alt det som hører de levende til», spør eg-et. Kva slags tilstand ser eg-et tilbake frå her?

Ein sørgjeleg tilstand. Han er pinade daud! Ein må rett og slett forstå han bokstaveleg, altså, eller, om han enno ikkje er steindaud, så nær sagt daud, 

– utandande, frådande. Såpass kan eg avsløre utan å spolere for mykje av moroa. I kraft av blindskapen sin har han blitt ein sjåar, ein allsjåande, og han ser mellom anna attende på livet sitt og varslar om det som skal kome. I både norrøn og gresk mytologi er det fleire døme på slike skikkelsar, så det er mogleg å leike seg litt.

– Du har to diktbøker på samvitet. Korleis blir ei bok til for deg – er det ein lang og pirkete prosess eller meir ein kaskade som veltar fram?

Hehe, vel, nokre få passasjar sprutar nok fram på nåde som ein fjellbekk under isen, men det aller, aller meste blir knuvla, spissa, presisert og ofte kannibalisert ord for ord, linje for linje, til det sit som det skal med rytme og klang. Og så må eg jobbe med komposisjonen av dikta, sidan dei er så springande og lange. Ikkje som ein marmorstatue som blir hogd til, men som ein leirklump som stadig blir knadd og forma. Folk skulle ha sett puslespelarbeidet som blei til «Kaskader av okser og aske», for å få det til å

 på rølp! Likne er stikkordet her, det er eit arbeid å få til det.

– I tillegg til eigne bøker har du skrive andre sine om til norsk. Og det er ikkje kven som helst du har gitt deg i kast med, i gjendiktingar av T.S. Eliot og D.H. Lawrence. Er det ei sterk kopling mellom arbeidet ditt som gjendiktar og virket ditt som poet?

poetar driv med gjendikting. For meg er gjendikting og skriving i alle fall nært slekta arbeid og eit slags vekselbruk. Det er ikkje nødvendigvis slik at Eliot og Lawrence er diktarane eg er tettast knytt til, om ein tenkjer på påverknad. Men arbeidet med dei har utvilsamt vore skjerpande på mitt eige. Ein blir meir medviten sitt eige språk, styrkane og manglane, og blir difor mindre slurvete, vaktsam på ordval, slik at skriving blir noko kontinuerleg omsynsfullt. Det lyder sikkert stressande og avgrensande, men for meg er det frigjerande, nettopp fordi tekst då blir noko tøyeleg og ikkje berre ei form for inderleg uttrykk, eit handtrykk i sement.

– Eg har inntrykk av at du les både djupt og breitt. Er det poetar som skil seg ut i mengda, og som du ser på som dine?

Puslespelarbeid

Familiehistoria til Anne Berest byrjar som ein russisk roman, med eit mylder av namn og ei krunglete kjærleikshistorie. I mellomkrigstida reiser dei jødiske oldeforeldra hennar frå Russland via Latvia og Palestina til Paris, i flukt frå tiltakande jødehat, først med eit, så to, til slutt tre barn på slep. For Emma og Efraim, og for barna Noémie og Jacques, enda ikkje livsferda i Paris, men i Auschwitz i 1942, og berre eldstejenta Myriam, som blir mormora til Anne, slepp med sorga og skrekken. Det er ei sorg som forplantar seg og ein skrekk som ikkje slepper taket, men sildrar ned gjennom generasjonane.

 som karakteriserer familiehistoria som ein russisk roman. I starten av boka fortel ho for Anne, som er høggravid og har fått eit presserande behov for å nøste i fortida. Mange år tidlegare dumpa det ned eit postkort i postkassen deira, utan påskrift, men med namna til dei fire som døydde i Auschwitz og eit bilete av Garnier-operaen i Paris. Det var ein samlingsstad for nazistar og kollaboratørar under okkupasjonen, og der og då sette kortet ein støkk i familien. Det blei likevel lagt bort – livet går vidare – og først då Anne får ei påminning om det levande jødehatet rett i fleisen, tvingar behovet for å finne avsendaren seg verkeleg fram.

«De er ikke så glad i jøder på skolen min», seier den seks år gamle dottera då ho kjem heim ein dag. Anne veit først ikkje korleis ho skal gripe det an, og i nølinga møter ho fordømming frå ein krets av jødiske bekjente. Men Anne har vakse opp i ein familie av sekulære kommunistar, der etterdønningane av 68-opprøret var meir merkbare enn den jødiske arven. Ordet «jøde» dukka berre opp som ei «svart stjerne» i samtalane deira, skriv ho i den delen som heiter ‘Et synagogeløst jødisk barns erindringer’. Etterforskinga av postkortet blir såleis også eit forsøk på å forstå kva det vil seie å vere jødisk i dag, og korleis ein kan opne den erfaringa for neste generasjon.

autofiksjonsroman om tyngda i jødisk historie, men også ei underhaldande og eksistensiell dramatisering av slektsforsking. «For å komme til bunns i dette måtte jeg vokte meg for opplagte svar – og særlig for slike som passet perfekt i en roman», skriv Berest, samstundes som ho brukar romanens mange metodar for å vekkje historia til live for lesaren. Det er både familieroman og fluktforteljing her, ei slags spøkelsesforteljing og essayistiske refleksjonar, i tillegg til historiske og biografiske riss av motstandsfolk og kunstnarmiljø. Ikkje minst ligg det ei humørfylt krimforteljing i botn, med amatør-etterforskarar, handskriftekspertar og privatdetektivar henta rett frå filmane til François Truffaut.

Miksen av sjangerelement kan gi inntrykk av at det er ein 

roman, men det er den eigentleg ikkje. Røynde lesarar av Holocaust-romanar vil kjenne att mykje – hendingar, innsikter, motiv – men Annes iver i etterforskinga smittar over på lesaren, og skifta i humør og sinnsstemningar er verknadsfulle. Det gjer det ganske enkelt til ein livfull roman. Sjølve forteljemåten, som heile vegen vekslar mellom notid og fortid, gir òg gevinst, både pedagogisk og litterært. Her har romanen kvalitetar som ein ikkje treng å vere ungdom for å verdsetje, men som får meg til å håpe at «Postkortet» kan nå unge lesarar her til lands. Henninge M. Solbergs levande og fintflytande omsetjing er på ingen måte ei hindring for det.

Eivind Myklebust

Artikler

Ein forfattar og hunden hennar går inn på ein bar ...

Draumane berre kjem til Martin Ingebrigtsen, men visjonane må han jobbe for.

Marte Magnusdotter Solems roman om ein utilpass, sårbar gut er full av knusande scener.

Forteljinga om oss

Oppfølgjaren til «Fyrstene av Finntjern» er meir spreidd i forma, men like fast i fisken.

Kontorkvardagen er drepen i Nescios noveller. Men kunsten overlever!

I Christian Krachts litterære trolldomskunst blir draum og verkelegheit del av same eliksir.

Over fatteevne

I Katlas buk

Verselinjene i Tony Harrisons «v.» sparkar framleis frå boksidene, 40 år etter at dei laga nasjonal furore i Storbritannia.

Det ligg ein lindrande dis over Kristin Auestad Danielsens nye roman.

Troll i ord

Flannery O’Connors bråkete univers er fylt av blinde og døve, falske profetar og struttande påfuglar.

Torild Wardenær lèt poesien romme både polemikk og elegi.

I Helle Haugsgjerds roman må både barndom og familieliv byggjast etter instruksjonar.

Draumejobben

Huda er ei scene i Bjørn Rasmussens sprelske, sprengjande skrift.

I Eivind Buenes nye roman får ein atonal fanfare gjalle over utopisk harmoni.

Joakim Kjørsvik gjer ei eldgamal form til moderne praksis.

Puslespelarbeid

Anne Berest skriv eksistensielt og underhaldande om tyngda i jødisk historie.

Tvilsame vennar og stilig sjongleringskunst med dovendyret Dagfinn.

Samantha Harveys romferdsroman er stille fortryllande.

Einsam trollmann

Ane Nydal lever i tru på at alt som gjer vondt, vil lindrast, viss det får gro til ein tekst.

I David Peaces dokumentariske romanar er fotballen både besettelse og kollektiv kraft.

Erlend Kaasas noveller er modne og innsiktsfulle – og litt tamme.

Ein forfattar og hunden hennar går inn på ein bar ...

Draumane berre kjem til Martin Inge­brigtsen, men visjonane må han jobbe for.

Marte Magnus­dotter Solems roman om ein utilpass, sårbar gut er full av knusande scener.

Fortel­jinga om oss

Oppføl­gjaren til «Fyrstene av Finntjern» er meir spreidd i forma, men like fast i fisken.

Kontor­kvar­dagen er drepen i Nescios noveller. Men kunsten overlever!

I Christian Krachts litterære troll­doms­kunst blir draum og verke­legheit del av same eliksir.

Over fatteevne

I Katlas buk

Verse­lin­jene i Tony Harrisons «v.» sparkar framleis frå boksidene, 40 år etter at dei laga nasjonal furore i Storbri­tannia.

Det ligg ein lindrande dis over Kristin Auestad Danielsens nye roman.

Troll i ord

Flannery O’Connors bråkete univers er fylt av blinde og døve, falske profetar og struttande påfuglar.

Torild Wardenær lèt poesien romme både polemikk og elegi.

I Helle Haugs­gjerds roman må både barndom og familieliv byggjast etter instruk­sjonar.

Draume­job­ben

Huda er ei scene i Bjørn Rasmussens sprelske, spren­gjan­de skrift.

I Eivind Buenes nye roman får ein atonal fanfare gjalle over utopisk harmoni.

Joakim Kjørsvik gjer ei eldgamal form til moderne praksis.

Pusle­spe­l­arbeid

Anne Berest skriv eksis­ten­sielt og under­hal­dande om tyngda i jødisk historie.

Tvilsame vennar og stilig sjong­le­rings­kunst med dovendyret Dagfinn.

Samantha Harveys romferds­roman er stille fortryl­lande.

Einsam trollmann

Ane Nydal lever i tru på at alt som gjer vondt, vil lindrast, viss det får gro til ein tekst.

I David Peaces doku­men­ta­riske romanar er fotballen både besettelse og kollektiv kraft.

Erlend Kaasas noveller er modne og innsikts­fulle – og litt tamme.

Draumane berre kjem til Martin Ingebrigtsen, men visjonane må han jobbe for.

Marte Magnusdotter Solems roman om ein utilpass, sårbar gut er full av knusande scener.

Forteljinga om oss

Oppfølgjaren til «Fyrstene av Finntjern» er meir spreidd i forma, men like fast i fisken.

Kontorkvardagen er drepen i Nescios noveller. Men kunsten overlever!

I Christian Krachts litterære trolldomskunst blir draum og verkelegheit del av same eliksir.

Verselinjene i Tony Harrisons «v.» sparkar framleis frå boksidene, 40 år etter at dei laga nasjonal furore i Storbritannia.

I Helle Haugsgjerds roman må både barndom og familieliv byggjast etter instruksjonar.

Draumejobben

Huda er ei scene i Bjørn Rasmussens sprelske, sprengjande skrift.

Puslespelarbeid

Anne Berest skriv eksistensielt og underhaldande om tyngda i jødisk historie.

Tvilsame vennar og stilig sjongleringskunst med dovendyret Dagfinn.

Samantha Harveys romferdsroman er stille fortryllande.

I David Peaces dokumentariske romanar er fotballen både besettelse og kollektiv kraft.

Erlend Kaasas noveller er modne og innsiktsfulle – og litt tamme.