Eivind Myklebust

#fff

#000

Den amerikanske forfattaren Marilynne Robinson har ofte uttrykt frustrasjon over at folk omtalar guden i Det gamle testamentet som hemngjerrig og blodtørstig – og som ein annan Gud enn den ein møter i Det nye testamentet. Ein kan lese den nye boka hennar som eit forsvarsskrift for denne guden – ikkje i form av polemisk nedkjemping av påstandar om Guds karakter, men i form av ei kyndig nærlesing av den første boka i bøkenes bok.

Robinson snur om på ein del vanlege førestillingar om korleis ein skal forstå det som står i Første Mosebok: Det er ei lesing som løftar fram den narrative og moralske kompleksiteten i teksten, som framhevar den menneskelege realismen der, og som opphøgjer nåden som Guds fremste gåve – også i Det gamle testamentet.

På engelsk heiter boka berre «Reading Genesis», og Verbum har vore om seg med å få den ut på norsk berre nokre månadar etter utgiving i USA, i Preben Jordals samvitsfulle omsetjing.

 å anta at vi ikke alltid er Bibelens primære publikum», skriv Robinson lakonisk halvvegs ut i lesinga, etter ei utlegging av Abrahams nesten-ofring av sonen Isak. Påminninga er enkel, men viktig: Forteljingane i Første Mosebok ligg til grunn for kulturen vår, men kan ikkje lesast rett inn i vår tid, slik dei stadig blir forsøkt gjort av både fanden og meir bokstavtru forkynnarar. Robinson viser korleis den narrative strukturen, gjennom innramming, gjentaking og parallellismar, uttrykkjer «en kompleks påstand om virkeligheten». I utpakkinga av påstanden kjem romanforfattarens syn for heilskap til sin rett: Gjennom lesing, heller enn teksthistorisk argumentasjon, hevdar ho at Første Mosebok ikkje berre er ein grunnlagstekst, men òg ein fortolkande tekst – eit stykke teologi som samlar seg rundt eit spesifikt Gudsbilete og menneskesyn.

Det er forresten også fornuftig å anta at ein ikkje-truande og teologisk uskolert røvar som meg ikkje er det primære publikummet for Robinsons bok. Til gjengjeld har eg sterk interesse for Robinsons forfattarskap, som er gjennomsyra av kristen tenking. At «Reading Genesis» susa rett inn på The New York Times’ bestseljarliste då boka kom ut, tyder på at fleire lesarar kjem frå same hald som meg. Poenget er verdt å framheve: Robinsons tenking har ei sjølvstendig, motkulturell kraft som vekkjer tillit på grensa til truskap hos lesarane.

 ved skapingssoga og storflaumen, og viser korleis den bibelske versjonen skil seg frå andre opphavssoger og oldtidsepos. Forteljinga om Noah les ho ikkje som ein utslettande hemnaksjon frå Gud, men som ein «skapelse nummer to, en gjenopprettelse av verden på noe endrede vilkår». I Gilgamesj-eposet blir gudane rasande då dei oppdagar at menneska overlever flaumen, medan det i bibelsk versjon skjer ei forsoning gjennom Noah, «en tilpasning av Guds forventninger til menneskenaturens realiteter».

Moderne lesarar har hatt problem med forteljinga og spurt om ein god Gud kan utslette nesten heile skaparverket sitt. Robinson tek eit steg attende og minner om at forteljinga omhandlar det faktum at «katastrofer som utsletter liv som om dette livet ikke hadde noen verdi, er en del av den menneskelige erfaring». Det er lettare å tenkje på klimakrise enn naturkatastrofar når ho minner om at menneska heller ikkje berre er offer, men moralske aktørar som «introduserer turbulens i Første Moseboks skapelsesberetning». For Robinson blir det gode hos Gud stadfesta i pakta han inngår med menneska, i «hans overbærenhet og lojalitet» og vilje til å endre vilkåra for å kome frie menneske i møte.

gjennomgåande for at Gud ikkje er hemngjerrig, men atterhalden; at han utøver «en nærmest grenseløs tilbakeholdenhet» for å gi mennesket sin fridom og individualitet. Sjølv der straff er rettferdig etter menneskeleg målestokk, er Gud tilgivande: Nåde går for både lov og rettferd. Her peikar Robinson på at Første Mosebok er innramma av to forteljingar om «oppsiktsvekkende tilgivelse» – Kain som drep Abel, men blir tilgitt av Gud og Josef som blir kasta i brønnen av brørne, men som tilgir dei til slutt. Eit mønster viser seg: Adam og Eva et frukta, men døyr ikkje; Gud vil utslette alt liv med storflaumen, men gir etter og lèt menneska starte på ny.

Utlegginga om Josef og brørne er elles eit høgdepunkt, kanskje fordi Josef er slik ein «storslagen karakter» litterært sett, som Robinson skriv. Lesinga hennar er litterært skarpsindig og historisk velinformert, med syn for slike vedunderlege detaljar som at draumane til Josef har egyptisk preg lenge før han kjem dit etter sviket frå brørne: Draumane har eit allegorisk tilsnitt som skil seg frå hebrearane sine, «der Gud er et talende nærvær».

Robinsons tenking har ei sjølvstendig, motkulturell kraft.

Nådegåve

Det er så mykje meir med husa langs fjorden enn det auga kan sjå frå vegen», står det ein stad mot slutten av Marit Eikemos «Vi er brødrene Eikemo». Setninga summerer opp ein vesentleg del av det ho har drive med i forfattarskapen sin dei siste åra: I fleire bøker har romanpersonane hennar romstert rastlaust rundt i husa og liva sine, handla og henta gjenstandar på Finn, møblert og ommøblert. Frå utsida ser det ut som vanlege liv i Det norske hus; frå innsida ser vi både livstrådane som viklar seg rundt lampeføter og sofabein og saumane som syr dei inn i samfunnet rundt.

«Vi er brødrene Eikemo» opnar døra til eit nytt rom i forfattarskapen: Her skriv ho om seg sjølv og slekta si, og særleg om faren Per og dei fire brørne hans Martin, Reidar, Kåre og Einar. Eikemo har saktens brukt seg sjølv og sitt i bøkene sine før, ikkje minst i den glimrande essayboka «Samtidsruinar» (2008), men i årets bok gjer ho det på meir inn- og nærgåande vis – og i meir utstrekt romanform. «Vi er brødrene Eikemo» har likevel ikkje blitt ei privat bok: Gjennom den spesielle familiehistoria si formidlar ho ei meir allmenn historie om levemåtar og mentalitetsendringar i det norske industrisamfunnet frå etterkrigsåra og fram til i dag.

i sentrum for denne romanen òg. Det er barndomsheimen hennar i Berjaflotvegen 9 i Odda, som frå boksidene reiser seg til eit oppsiktsvekkjande byggverk – tolv meter høgt, med leilegheiter over tre etasjar og fire hyblar på kvisten. Det var bestefaren Lars som bygde huset etter krigen, då ein bygde for å hyse flest mogleg folk. Så her har ikkje berre familien til Marit budd, men òg ein skokk av slektningar – syskenborn, fråskilde onklar og ugifte grandtanter – i tillegg til skiftarbeidarar i sokkelleilegheita og meir eller mindre midlertidige leigetakarar på hyblane.

Bestefaren datt ned frå pakkhustaket på Smelteverket og døydde då han var 42, og det er historia om dei attlevande ungane som er kjernen i romanen. Far hennar var 14 år og eldst, og blei fungerande far for småbrørne. Då Marit vitjar han i opninga av romanen, bur han åleine i huset – 86 år gammal, tung til sinns og med endå tyngre høyrsel: «[N]o knakar det i konstruksjonen», skriv Eikemo, og lesaren forstår at det hastar å fortelje om den særmerkte syskenflokken. Rett før har ho skildra eit av husa som losna frå grunnen under storflaumen i Odda i 2014, før det sigla nedover elva, med tre etasjar og gardinene blafrande ut vindauga, og blei knust til pinneved i ei bru.

Prosalynnet til Eikemo er litt rastlaust og hastig, og kler forteljinga om onklane godt. I ramma rundt romanen – og i berebjelkar som går tvers gjennom teksten – køyrer Marit fram og attende mellom Bergen og Odda, ho stegar opp og ned dei 39 trappene i huset, med eller utan ungar på slep, til bursdag, jul og slektstreff, med kjøtsuppe eller bacalao i bagasjen. I teksten er ho snart barn, snart ungdom, snart vaksen, ho er dotter og mor, syster, niese og syskenbarn, kulturarbeidar og forfattar. Lesaren får stort innblikk i livet hennar, men det er ikkje frå dei sjølvbiografiske skildringane romanen hentar kraft. I staden kjem krafta frå Eikemo-karane som sjeldan 

, men oftare spinn rundt romanen, med springfart og verketrong, utan vilje eller evne til å halde seg i ro.

om menn, men også ei litt karsleg bok, som liksom dultar deg i skuldra medan den fortel smått utrulege historier om dei driftige brørne. Her skal eg ikkje øydeleggje dei med spede forsøk på å gjenfortelje i detalj, men på merittlista står mellom anna eit sjølvstifta idrettslag (Korlevoll), eit maratonløp med samla tid på 14.41.04 og ikkje minst eit utal større og mindre byggverk rundt omkring i vestlandskapet – ein av brørne har endåtil bygd både eigen bil og eigen båt. Havarerte ekteskap og mangelfulle familiar er det elles nok av: Når det stormar som verst, har brørne kunna stryke tilbake til ope hus i Berjaflotvegen for å hente seg inn att.

Ein av brørne fell 70 meter før han børstar av seg snø og går vidare; ein annan er køyrelærar og klyv ut av vindauget på førarsida i fart for å gi plass til eleven sin, før han kryp over biltaket og inn att i passasjersetet. Sidan kjeldelista består av nokre aviser og bygdebøker, i tillegg til det vesentlege punktet «Det eg har sett og høyrt, og historier eg er blitt fortald», gjer ein nok best i å lese boka etter 

-prinsippet: Forteljinga legg seg nær sakprosaen, men eg er aldri i tvil om at den høyrer heime i romansjangeren.

«Vi er brødrene Eikemo» er ikkje ein veldig stram roman, men både lause kantar og avstikkarar kler forteljinga godt: Under lesinga veit ein sjeldan kva som ventar rundt neste sving, men langs vegen finn ein samlande trådar som går attende til huset i Berjaflotvegen, til arsenalet av minner og mytar som finst der. I dette har Eikemos roman nokre kvalitetar som minner om svenske Marit Kapla, som òg har skrive kollektive bøker med personleg glød i «Osebol» (2019) og «Kärlek på svenska» (2022).

 Eikemo» har blitt møtt med både substanslaus VG-panegyrikk («Eikemo-guts!») og fantasilaus BT-kritikk («Noen fortellinger fungerer best på slektstreff»). Poenget i sistnemnde er så billig at du kan få det gratis, og forteljingane om Eikemo-brørne er uansett alt anna enn interne: Det er historier om gårsdagens leve- og veremåtar, om endringar i mentalitet og maskulinitet, om ei samfunnsform og ein samhaldskultur som lenge har vore pressa frå fleire kantar.

Ope hus

Når eg opnar Nicolas Mathieus nye roman, synest eg med det same å høyre lyden av ein motorsykkel i natta – ei during frå ein tungsykkel i det fjerne eller lettare putring frå ein moped litt nærare. Lyden kallar snart fram eit landskap med maskiner, motorvegar og forlatne fabrikkar nord-aust i Frankrike: Det er grått og ganske tungt i skumringa, men frodigare på dagtid, då ein kan sjå elva Mosel bukte seg blå gjennom bygder og småbyar, forbi grøne åsar og fjellsider.

Lyden er eit ekko frå dei førre romanane til Mathieu, som også utspelar seg i dette landskapet. I debutboka, den sosialt svartsynte thrilleren «Aux animaux la guerre» (2014), køyrer ein enorm gosse på anabole stereoidar rundt i altfor tronge t-skjorter og altfor små køyretøy. Romanen kretsar rundt ein nedleggingstrua bilfabrikk, og skildrar eit sosialt miljø som minner mest om ein moderne variant av det ein møter i Émile Zolas store gruveroman «Germinal» (1885). Fleire ekko lyder frå Mathieus andre roman, «Og slik er det også med deres barn», der ungdomane fartar rastlaust rundt på mopedar og lettsyklar og jagar fridomen, som synest å vere innanfor rekkevidde så snart asfalten flyt under føtene og vinden bles i håret. Også her brukar Mathieu populærkulturelle uttrykksmåtar og motiv for å fange det kollektive livet i dette avdanka industrilandskapet: Forteljinga minner om ein ungdomsfilm – med forviklingar, småkriminalitet og famlande sex – og Mathieu dreg vekslar på alt frå Nirvanas ‘Smells Like Teen Spirit’ til folkefesten under fotball-VM i 1998 for å teikne ein høg himmel over liva til hovudpersonane. I 2018 fekk han den gjeve Goncourt-prisen for romanen, som kom ut på norsk i 2019, glødande omsett av Henninge M. Solberg.

I «Sangen vi alle sang», like livfullt omsett av Solberg, brummar det også frå tohjulingar rundt omkring i teksten. Halvvegs ut i romanen sit unge Hélène bakpå scooteren til den meir velståande venninna si, på veg til avgangsfesten for kullet deira på vidaregåande. Festen skal finne stad ute i friluft, i ein skog på ei høgde over den fiktive byen Cornécourt, i omlandet til faktiske byar som Nancy og Épinal. Der har tekstil- og jernindustrien lenge vore strupa og nedstengt, men treforedlingsfabrikken Norske Skog held framleis koken. I romanen heiter byens største arbeidsplass Norske Tre, og minnet om den industrielle stordomstida står sterkt – i alle fall i den eldre garde.

Den yngre garde har meir presserande problem og behov. Hélène sit og røyker bak ryggen på venninna som ho snart skal miste kontakten med. Dei køyrer inn i den «perfekte parentesen» som sommaren etter vidaregåande er: Livet i Cornécourt er snart fortid, og framtida skal vere kor som helst, berre borte frå denne «drittbyen». Snart blir det studiar og statusjag, familiestifting og karrierestrev, men først er det ein siste fest – og eit siste møte med Christophe, hunken som Hélène har studert ute på hockeyisen for det lokale laget i Épinal.

Vi møter henne først på eit seinare tidspunkt i livet. Festen er over, og i opninga av romanen har ho to små jenter og ein ektemann som knapt tek ansvar for anna enn seg sjølv. Ho er brått i førtiåra – stressa, utsliten og desillusjonert, men søkjande. Ho verkar å ha vilja erobre Paris, men ikkje heilt ha klart det – det er noko som held henne attende i framdrifta, og no har ho flytta attende til Nancy med familien. I konsulentselskapet ho jobbar for, 

reformer av både dette og hitt, til dømes den store regionreforma som heimsøkjer etatane og innbyggjarane i det som blir Grand Est-regionen. Hélène strevar og strekkjer seg etter stadig høgare stillingar i firmaet, men ho har få illusjonar om kva dei eigentleg driv med der:

nten hun ville det eller ei, hadde hun fortsatt samme ryggmargsrefleks som alle lavtlønnede, hun kunne lukte utnyttelse lang vei, og derfor så hun umiddelbart 

at det var et grunnleggende misforhold mellom de gode forsettene til de rike og vakre og drømmene som tynger gjennomsnittsmennesket. Og i dette klimaet, der mistilliten var altomfattende og alle klamret seg til sitt, til den lille jordlappen sin, til navnet sitt, folket sitt, flagget sitt, hadde noen høyt på strå trodd at det ville være klokt å utradere en eldgammel følelse av tilhørighet med et pennestrøk for å opprette... et distrikt.

Midtveges i livet har Hélène gått seg vill i ein skog av organisk organisasjonsstruktur, kvalitetsstyringsprinsipp, 

-ledelse og andre kaudervelske konsulentøvingar. Ho har blitt ein av nyliberalismens livstrøytte leigesoldatar – ein styringsideologiens rådgivande andre- eller tredjestyrmann – og ho kjenner knapt at ho lever, der ho hastar rundt i sitt eige liv med ei blanda kjensle «av å ha fått for mye av det gode og å mangle noe». Difor lastar ho ned Tinder og dreg på date med ein ung fyr som har mindre liv i lasten. Det går sjølvsagt i dass, men ved eit anna bord på den kjipe kjederestauranten dei er på, ser ho eit fjes frå fortida.

På veg heim fell Hélène i tankar og gløymer å ta av mot Nancy. Ho køyrer feil, attende mot ungdommens landskap, der ho brukte å beundre Christophe frå tribunen i ishallen: «Noen sekunders uoppmerksomhet, og erindringens veier tvang seg fram. Fortida fikk raskt overtaket når man ikke passet på».

Romanen gir meg stundom ei merkeleg kjensle av ­guilty pleasure.

Forandre seg igjen

Dei fleste har fått med seg at Haruki Murakami er profet i eige land, men ein notis i The Japan Times minna meg nyleg om nett kor stor han er i Japan: Der stod det at den nye romanen hans, som no er ute på norsk med tittelen «Byen bak muren», hadde konkurrert ut ei handbok for det nyaste Pokémon-spelet på Nintendo og blitt den mestseljande boka i landet!

Etter å ha lese ferdig den nye romanen set eg like fullt to strekar under same konklusjon som eg har streka under fleire gongar før: Murakami er kjent for å drive med langdistanseløp, men som forfattar er han best i kortare format.

Tre av dei fire siste romanane hans strekkjer seg over 500 sider, nokre oppover mot 1000-talet, men ingen av dei kan måle seg med tidlegare, meir måtehaldne romanar som «Sauejakten» (1982), «Norwegian Wood» (1987) og «Vest for solen, syd for grensen» (1992) – den første er rett nok ikkje særleg måtehalden på eventyr og mystikk. Sterkast er novellene, som synest betre dimensjonert for Murakamis stilfulle og stemningsrike, men litt unnvikande og uforpliktande prosa. For den som treng ein lettpota veg inn i den litterære verda hans, kan essayet «Å forlate en katt» (2019) tilrådast.

 bikkar berre akkurat 500 sider, men kjennest både lenger og seigare enn dei førre. I eit etterord skriv Murakami om den innfløkte vegen til verket: Idéen stammar frå ei dårleg – det er hans eigen dom – novelle han skreiv til eit tidsskrift i 1980, og som han seinare angra på å ha publisert. Idéen klarte han likevel ikkje å fri seg frå, og i 1985 blei den utvida og omarbeida til romanen «Hardkokt eventyrland og verdens ende». Forteljinga sleppte framleis ikkje tak, men sat fast som eit «fiskebein i halsen», og 40 år seinare har han valt å vende attende for å fullbyrde forteljinga. Det har han ikkje lukkast særleg godt med.

Første del av romanen er ei klisjéfull kjærleikshistorie om to unge, einsame sjeler. Dei møtest på prispodiet i ein essaykonkurranse (essayet til forteljaren handlar om ein katt – Murakami-bingo!) og finn kvarandre i fantasien: På lange rusleturar diktar dei opp ei parallell verd (bingo!) i ein by bak ein mur – jenta fortel, medan vår mann skriv det ned. Byen er ei fantasi­verd, modellert på mellomalderske byar med murar, vakttårn og portvaktarar, der nokre slapt oppdikta fabeldyr kalla «etthorninger» (ein slags einhyrning) tuslar rundt. For å kome innom murane, må ein gi slepp på skuggen sin. Vår mann blir draume­lesar i biblioteket der, og når han oppsøkjer skuggen sin på utsida av bymurane, opnar det seg ei rift mellom fantasiverda og den verkelege verda (bingo igjen!) I slutten av første del har mannen mista kontakt med jenta han elskar i verkelegheita.

Første del er usedvanleg tam, både platt og pedagogisk fortalt. Kombinasjonen av det dunkle og det overtydelege er mildt sagt ikkje særleg sjarmerande. Eg kan knapt tru at Murakami har gått og grunda på denne forteljinga i 40 år.

tek til, slepper heldigvis den klamme kjensla av å høyre nokon gjenfortelje ein lang draum taket, og eg les letta vidare: Her landar vi raskt i klassisk Murakami-land, når den unge mannen blir eldre, seier opp jobben i Tokyo og flyttar til ein fjellandsby for å jobbe på bibliotek. Prosaen balanserer fint på vippepunktet mellom sjarmerande og innsmigrande, og stemninga byrjar å sive inn i teksten.

Denne stemninga kan oppsummerast med ei tilforlateleg setning, følgt av ei litt mindre tilforlateleg ei: «Jeg gikk hjem og varmet opp noe nepesuppe jeg hadde stående. Så tenkte jeg nok en gang på Yellow Submarine-gutten». Opp i suppa kastar Murakami ein utvida The Beatles-metafor (guten med Yellow Submarine-genser blir ein følgjevenn), nokre magiske hendingar blant mystiske menneske (gjerne med spesielle evner og behov, som – du gjetta rett – Yellow Submarine-guten), og ikkje minst nokre katteaktige kvinneskikkelsar som mel og mjauar med på hovudpersonens melodi (sant nok vil faktisk ikkje den utkåra kvinna ligge med hovudpersonen her!). Han rører òg inn litt regnfrisk naturmystikk og lange, lune timar i bibliotekets stilleavdeling, og skriv seg sakte fram mot ei opning til parallellverda i byen bak muren.

I den korte tredje delen vender vi attende dit, og sjølv om Murakami-romanar sjeldan samlar seg og rundar seg av, knyter han i alle fall dei lause trådane saman til ei forteljing om å finne seg sjølv, om å finne og miste kjærleiken, og om å finne ut og inn på verkelegheita som omgir oss, med sine forgreiningar inn i draumar, fiksjon og ufattelege fenomen.

Kombinasjonen av det dunkle og det overtydelege er ikkje særleg sjarmerande.

Skyggen på ryggen

For eit syn det er på framsida av Per Dybvigs nye biletbok! Eit opptog av dyr – dei fleste må vere svært sjeldne artar – som gjer nett det boktittelen seier dei gjer: Dei står i kø. Det er så mykje å studere i den fargerike forsamlinga – i positur, blikk og mimikk: Nokre er forventingsfulle, andre rastlause. Nokre er skumle, og fleire ser litt slitne ut – minst éin har fått sauestiren. Ein krabat med stilige støvlettar har dessutan fått seg noko godt i glaset. Då er det sutlaust å stå i kø!

minne frå eigne kø-erfaringar, som dei fleste av oss er rike på. Ein gong stod eg i kø i eit kvarter, før eg oppdaga at køen ikkje førte nokon stad (i alle fall ikkje til ølserveringa). Ein annan gong såg eg ein fyr som sat på huk og sovna i køen (det var faktisk ikkje ein ølkø). Ein tredje gong, ganske nyleg, blei eg utsett for sniking av opptil fleire svært sentrale sentralstyremedlemar i partiet Venstre – dei kjente visst nokon som stod lenger framme (altså kvarandre).

Om slike ting, eller noko der omkring, handlar Dybvigs forunderlege dyrefabel, der han sjølv står for både tekst og illustrasjonar – og her er alt teikna for hand på papir, inkludert teksten.

Forlaget skriv at dette er Dybvigs «første helt egne bok for barn», men han har laga heilt eigne biletbøker før, som «Jegeren» (2015) og «Svartfossen» (2018). Som barnebokillustratør er han mildt sagt velrenommert, med folkekjære seriar som «Svein og rotta» (Marit Nicolaysen), «Doktor Proktor» (Jo Nesbø) og «Reven og grisungen» (Bjørn F. Rørvik).

møter vi Kvist, som sit på ei grein. Kvist liknar ved første syn eit ekorn, men har to snodige utstikkarar til horn, og fasongen er heller ikkje heilt ekorn. Han kjedar seg, men frå greina si ser han at det skjer noko nede på bakken – noko som rører seg «sakte, sakte»: «De står bak hverandre og foran hverandre, de ser opp og ned og bortover». Er det lang, lang rekke, spør han ivrig. «Dette er ingen lek, det er en kø», kjem det frå ein nebbete type i front. Dei alvorlege andleta bak ser ut til å nikke med blikka: Kvist må pent stille seg bakarst.

På veg bak i den lange køen ser han nokre opningar: Ei storkmeis (!) går ut av køen – men berre for å hente paraply. Ein fjellmink (!!) forlèt plassen sin – men ei olm gaupe stig raskt inn.

Kvist er openlyst ikkje typen som har lett for å innrette seg, og han mistar motet på veg bakover. Løysinga skal eg etterlate til lesaren, men la meg røpe at han med litt hjelp av vêrgudane og ein naturleg lauvblåsar (elefant) klarer å lage liv i leiren: På listig vis sikrar han seg ein plass i front.

 like ubestemmeleg som dyreartane i boka – og takk og pris for det. Som dyrefabel er «De står i kø» forfriskande fri for moralisme og i alle fall ikkje noko brennande forsvar for god køkultur: Her får kvar og éin gå inn og møte seg sjølv i køen.

Sjølv heller eg mot å lese boka som eit aldri så lite opprør mot rådande køkultur, som eit saktegåande, mest stilleståande protesttog mot konformisme og pertentleg regelrytteri. Kanskje er dette å dra lesinga vel langt, og kanskje kjem det dessutan til å gi meg pedagogiske forklaringsproblem neste gong eg stiller meg i kø med treåringen. Eg trur uansett at vi begge vil finne tidtrøyte i forundringa og fantasien som Per Dybvigs bok har vekt i oss.

Køkultur

Éric Cantona plystrar betre enn han syng

Eg har ikkje tal på kor mange gongar ein eller annan Manchester United-fan har fortalt meg om korleis Éric Cantona fekk fotballen til å sjå ut som ei kunstform.

På veg ned Claude Monets allé mot Bærum Kulturhus er eg i alle fall ikkje i tvil om at Cantona, som no har slått seg opp som musikar, kan få ei finkulturell høgborg til å framstå mest som ein fotballstadion: Rundt meg er det raude United-drakter på alle kantar, og endåtil nokre av dei historiske og hipstervenlege, men strengt tatt gyselege grøngule tredjedraktene frå tidleg 90-tal. Kledeleg nok har mange skjult dei halvvegs under presentable blazerar i ulike tonar av grått og blått.

Det ligg ein eim i lufta inne på galleriet i Store Sal, og eg er usikker på om det er av forventingar eller berre av utsveitta og inntørka syntetisk tekstil frå 90-talet.

 Cantona bli introdusert som ein «renessansemann» i ein podkast. Eit ord som «mangesyslar» passar vel så godt. Sidan han la skoa på hylla i 1997, har han prøvd seg fram på fleire frontar – dei fleste litt uvanlege for tidlegare fotballspelarar.

Han har stabla ei skodespelarkarriere på beina, men høgdepunktet er nok framleis filmen der han spelar seg sjølv, Ken Loachs «Looking for Eric» (2009). Der møter vi postmannen Eric som går gjennom ei livskrise, men som finn redning i dei livsfilosofiske råda frå fotballidolet og namnebroren. Scena mot slutten der Eric, Éric og ein flokk United-fans med køller og Cantona-masker går til åtak på nokre gangsterar, kjem eg seint til å gløyme.

I seinare år har Cantona nærma seg endå litt skjønnare kunstartar: måleri, poesi og musikk. I Bærum var det nokre inderlege forsøk på det siste vi skulle få oppleve.

 you love me, I’m only judged by myself», messa han etter å ha inntatt scena saman med pianisten og cellisten sin. Det er så sant som det er sagt – eller sunge, om ein legg godviljen til. Eg har sjølv vore ein 

heile livet, programforplikta av kjærleiken min til den rivaliserande storklubben Blackburn på 90-talet.

Om United var eit lag med raude smådjevlar, så var Cantona djevelen sjølv, 

, med ein usmakeleg høg krage på drakta og taklingar i hoftehøgde. Men i seinare år, i tråd med at storklubben min har blitt stadig mindre, har det lagt seg ein forsonande fascinasjon over fenomenet. No kan eg faktisk sjå den oppbretta kragen utan å kjenne avsky, og på eit tidspunkt fekk eg i hus eit kaffikrus med påskrifta «When the seagulls follow the trawler, it’s because they think sardines will be thrown into the sea».

Sitatet stammar frå ein pressekonferanse i samband med rettssaka etter det famøse kung fu-sparket han gav ein fyr på tribunen i 1995. Cantona blei utestengd i ni månadar, noko som var ein medverkande årsak til at min vesle storklubb klarte å knabbe ligagullet frå Man United det året. I dag elskar eg den djevelen for det! Og hans eigen dom? Det var det beste han hadde gjort; han angra berre på at han ikkje sparka hardare!

På eit tidspunkt er eg litt rørt. På eit anna kjempar eg heroisk for å halde ei latterkrampe fast nedst i halsen

Looking at Éric

Det er ei særeiga buform som er utgangspunkt for Lilian Munk Rösings boklange essay «Kaplevej 97», omsett av Line Norman Hjorth: Tre pensjonerte systrer – internt i familien kalla «Vimsene» – lever under same tak. Dei to yngste, Rita og Sonja, er fargerike personlegdomar og barnlause, medan myndige Lilian har både barn og barnebarn – og då kan nok lesaren gjette seg til kven ho er mormor til.

Det er det vaksne barnebarnet som skriv. For å framkalle den verda ho levde i, då ho vitja Vimsene i huset i Kaplevej, skildrar ho romma, møblane og tinga der omhyggeleg og detaljert. Essayet er skrive med barnets entusiastisk observerande blikk, men òg med eit modent medvit om tida som har gått og lagt seg i mellom barnet ho var og den vaksne ho er; om minnet sine mange krumspring på vegen og snublesteinane i nedskrivinga av dei: «Denne bestrebelsen på å beskrive tingene presist, denne erfaringen av hvor vanskelig det er, også selv om jeg har dem stående foran meg [...] eller attpåtil er svøpt inn i dem, som sommerskjorten til mormor».

på essayet etter at dei tre systrene er døde – «Nå er vi bare én», sa Rita då dei to andre var borte – og etter at huset er rydda ut av og forlate av familien i 2019. Overfor andre omtalar ho Sonja og Rita som grandtanter, i tråd med gjeldande slektskapsterminologi, men for seg sjølv tenkjer ho på alle tre som mormødrer. Merksemda hennar deler seg nokså likt mellom dei, men sanneleg om ikkje grandtantene gløder litt ekstra i teksten, kanskje nettopp på grunn av den vesle avstanden som ligg der.

Grepet er enkelt: Rösing går steg for steg i ord for ord gjennom romma, løftar ein og ein ting fram frå minnet og held dei opp i lyset. Det vekkjer minna til live, men sender henne også ut på små ekskursjonar til det livet ho lever i dag. Gjennom tinga vil ho framkalle verda av i går; ho kallar det 

, med eit ord frå Walter Benjamin – ei nemning nettopp for den gløden ting kan få, når dei er i ferd med å forsvinne eller peikar mot noko som har forsvunne: «At tingene, når de er framhevet av sin kontekst, står og lyser. Og med dem de døde?»

 kallar ho elles for ein «varefetisjistisk kapitalismekritiker», og hans «Barndom i Berlin – rundt 1900» er til uttalt inspirasjon for boka. Dei meir teoretiske arbeida hans har like openlys innverknad på tenkinga til Rösing. Ho kallar seg materialist, «[i]kke sånn det er moderne å være det: som en som tillegger materie uberørt av menneskehånd en egen kraft og agens, men sånn det er umoderne å være det: som en som elsker tingene menneskene har bearbeidet, ting som blir kjøpt og solgt – varer». Hos Rösing blir handarbeidets tilførsel av aura, og varemerkets uforklarlege kraft, toppa eller trumfa av ei høgare form for meirverdi: Den som blir historisk, og personleg, tilverka av tid og levd liv.

Ein stad skriv ho om lengsla etter sine eigne barns barndom, som kan «skyte like voldsomt opp i meg som når jeg var borte fra dem en kort stund da de var små, et hull av savn i magen og melken som ikke lenger er der, strømmer til brystene, som fortsatt finnes». Det er ein liknande verknad Lilian Munk Rösings erindringsessay har: Ho framkallar det som var, viser kva det er.

Meirverdi

For hundre år sidan, 11. februar i 1924, sovna poeten Olav Nygard inn etter eit års tids sjukeleie i ei seng i ei sommarhytte ved husmannsplassen Beverlia på Ulsrud i Oslo. Han var godt budd, må ein kunne seie, han som drygt ti år tidlegare, i 1913, var innlagd med tuberkulose i lungene på Luster Sanatorium i Sogn, og som tidleg i debutboka «Flodmaal» frå same år plasserte dette diktet:

Hos Nygard er natta ein stad, ofte ein tilfluktsstad.

Olav Nygards natt

I tredje band av Solvej Balles stillferdig formidable romanserie dukka det brått og smått sjokkerande opp fleire tidsfangar – andre menneske som til liks med hovudpersonen Tara Selter er medvitne om at tida har gått i stå; at 18. november gjentek seg, tilsynelatande for alltid. I dei to første bøkene trudde Tara seg åleine i denne tilstanden, og at alle rundt henne levde i loop og følgde sitt faste mønster gjennom dagen. Men så møter ho ein mann som bryt mønsteret, snart møter dei to menneske til, og mot slutten av tredje bok flyttar dei fire tidsfangane saman i eit hus i Bremen.

Når fjerde bok opnar, går det ikkje mange setningane før fire blir til fleire: Dei fire har hengt opp nokre kryptiske plakatar for å tiltrekke seg eventuelle andre i same situasjon, og snart nok kjem fleire og fleire tidsfangar trekkande til huset. Etter kvart kryr det av folk der, og der det kryr av folk, vrimlar det som regel av historier. Det blir «[e]t rom fullt av bevegelse», heiter det i Trude Marsteins fine omsetjing: «Tiden løp av gårde i fortellingene våre, strømmer av attende novembre, vi hastet gjennom dagene, og snart var det kveld».

 prega av påfallande stillstand på handlingsplanet, men også av livleg aktivitet i romanens tankerom: Bebuarane i huset har faste møter der dei diskuterer og reflekterer, deler historier og hjelper kvarandre med å fortolke og forklare det dei har opplevd. Dei går djupare inn i si tid – inn i si 

 tid – og etter kvart som nye historier og forsøksvise forklaringar blir rulla opp, stig nettopp 

 fram som eit verknadsfullt grep i romanen: Etter tre bøker i dette romanuniverset er det framleis svimlande for lesaren å høyre nye ur-forteljingar frå då tida slo knute på seg sjølv.

 grunn, men språkbrukarane bryt mot kvarandre, ikkje berre fordi tidsfangane har ulike førstespråk, men òg fordi erfaringane deira sjeldan stemmer heilt overeins. Mangfaldet av meiningar og perspektiv, av måtar å forstå tidskrisa på, er ein drivande motor i fjerde bok. Undervegs i lesinga tenkjer eg fleire gongar fascinert på korleis romanserien kunne ha sett ut, om den var fortalt frå ein av bipersonane sin ståstad.

Like fullt er det Taras stødige, klåre blikk som held meg fengsla i forteljinga. Ho er litt tilbaketrekt i dette mylderet av menneske, ikkje berre for dei andre i huset, men også for lesaren. Dei andre tek opp mest all plass i observasjonane og refleksjonane hennar, men mellom linjene kjem det jamleg glimt som ymtar om kva som utspelar seg i henne.

 speglar Tara på fortreffeleg vis. Det er litt tørt og sakleg, men likevel fullt av livlege, løpske tankar – og av poetiske bilete og observasjonar. Små utleggingar om heilt konkrete ting kan brått få venger og stige opp i dei heilt store tankane om tida og eksistensen. Gjennom heile fjerde bok strøymer det òg refleksjonar om tilsynelatande flyktige menneskelege fellesskap, som her verkar både viktigare og mindre vilkårlege enn ein kunne tru:

Det føles som om vi har gått på hver vår sti i den samme skogen. At vi gikk oss bort, og vi gjorde det hver for oss, men vi var ikke alene om å gå oss bort, for de andre gikk rundt på stiene, og vi har funnet veien til en lysning, og så ser vi at vi deler både skog og lysning. Man tror det starter når man møtes, men historiene våre var allerede flettet sammen.

 bok byd, som dei andre bøkene, på ei overraskande vending. Desse cliffhangerane vekkjer ikkje berre trong i lesaren til å kaste seg over neste bok i serien, dei kastar også om på det Tara – og lesaren – har trudd å vite om den nye tidstilstanden, og tvingar henne – og oss – til å orientere seg i verda og tilværet på ny. I slutten av denne boka sit Tara på eit tog som fører henne bort frå huset og fellesskapen der, og inn att i angsten og uvissa – bort frå lysninga og innover i skogen.

Skog og lysning

Når blir ei bok fødd, og når på året fyller forfattarskapen som følgjer den førstefødde boka, år? Er det dagen då debutboka blir lansert, eller dagen då den første tanken som skal spire til det første makelause meisterverket i ein stor og mangslungen forfattarskap, planta seg i forfattaren? Eller heller dagen då lokalavisa i heimbygda til forfattaren trykker sin første artikkel om henne, altså om henne som forfattar, og ikkje som utøvar på kulturskulens julekonsert: 

[Forfattar] har blitt forfattar! Ho takkar norsklæraren sin på barneskulen

Vi konkluderer med at debutboka truleg var i tankane til forfattaren kvar dag det året boka blei lansert, og at 25-årsfeiringa av Gunnhild Øyehaugs forfattarskap, fødd med diktsamlinga «Slaven av blåbæret» i 1998, går føre seg kvar dag, heile året. Vi gratulerer!

Vi som gratulerer i denne teksten, er ein sverm – ikkje ein summande, skremmande biesverm, men ein ufarleg og sant nok litt irriterande subjektsverm. Subjekta i svermen går opp i eit Over-Eg, der ei litt uklår rollefordeling mellom Biografisk person, Kritikarpersona og Gunnhild Øyehaug-gratulant råder. Truleg har det snike seg inn andre subjektposisjonar i teksten, og det må vi først som sist be om orsaking for. Vi kjem jamleg til å bryte ut i reint subjektive utsegner som vi på ingen måte kan stå samla inne for.

No er det på tide at teksten kjem i gang. Ver god og finn fram til ein raud tråd!

Her er ein trådende: Då eg først las romanen «Vente, blinke», gjorde det eit litt skremmande inntrykk. Det skremmande var møtet med «den unge og noko forknytte litteraturstudenten Sigrid» og med Viggo, «nok ein litteraturstudent som lengtar inderleg etter å høyre saman med nokon eller noko».

Det var skremmande fordi eg sjølv låg i eit badekar i Håkonsgata i Ørsta og las boka, noko forknytt og i alle fall med ein inderleg lengt etter å høyre saman med nokon eller noko. Eg var sivilarbeidar på ein barneskule, medan alle eg kjende hadde forsvunne til ein eller annan studiestad. Eg hadde vore så dum at eg proklamerte pasifismen min då eg stod skulerett på sesjon. «Ja, då er du vel klar for sivilteneste, då», sa pompen i militærprakt til meg. «Orsak, for å yte førstegongsteneste må du drøyme om ein lang og medaljevinnande karriere i det militære», sa han til vennane mine, som var kloke nok til å halde kjeft om den uansett svært skjøre og uprøvde pasifismen sin, og såleis klarte å smyge seg unna både militærvesenets hemngjerrige grep og den stadig mindre obligatoriske siviltenesta.

Så der låg eg – og her kjem eit perfekt bilete av mitt personlege indre på den tida – i eit badekar, utan stearinlys og skumbobler, men med «Madame Bovary» i hendene ein kveld, «Stormfulle høgder» ein annan, og lengta etter å bli litteraturstudent. Eg las Dante i skogen, Proust i senga, og så kom denne boka, «Vente, blinke», av ein forfattar som ikkje berre var frå mi eiga heimbygd, men frå same gate i denne heimbygda. Og boka gav eit litt tyngjande inntrykk av at studentlivet ikkje berre var ein dans på roser – men i ei leikande form som likna ein dans på gloser! Det var illusjonsmakeri og illusjonsbrot på same tid, og eg visste ikkje om eg skulle le eller gråte.

Eg bestemde meg for å gråte med eine auget og le med hitt, og så gjekk eg vidare på livsens veg. Og midtveges fram i gonga gjennom livet, eg fann meg att ...

Ho trilla så å seie ut av si eiga bok! Stjernene stilte seg på rekke!

Vi gratulerer

Kvart år, frå morgon til kveld i dagane før jul, køyrde far min rundt i ein blå Toyota Hiace og leverte blomster på døra. Mor mi dreiv blomsterbutikk, og før julaftan skulle meir enn hundre blomster bringast til muntre mottakarar i bygda. Bror min og eg jobba skift, vi sat i framsetet og sprang på dør etter dør til stykkpris: Ein strek i boka per leveranse, fem kroner frå det beskjedne honoraret far min fekk. Vi optimaliserte og effektiviserte; beina frå bilen, sette buketten på trammen, ringde på og sprang, venta i bilen på at dører skulle opne seg – neste adresse! Berre når temperaturen sokk under nullpunktet, blei vi ståande ved døra for å overrekke blomster i hand: God jul og godt nyttår!

Desse frostdagane tok leveransane lenger tid, men gav til gjengjeld glimt inn i julepynta gangar og stover, lukt av julekrydder og klementinar, lydar frå julesendingar på radio og tv: Ei bølgje av varme i døropninga, bitande kulde på veg til bilen att, varmeapparatet skrudd opp på fullt. Eit år, på ein kald og klår romjulsdag, gjekk eg forbi eit av husa vi hadde levert til då vêret var mildare. I oppkøyrselen stod ein nedsnødd bil, men utelysa var på og det var lysglimt i gluggane. På trappesteget låg buketten, innsokken i innpakkingspapiret med glitrande iskrystallar på.

«Småting som dette», omsett til norsk av Merete Alfsen i 2021, kikar Claire Keegan inn vindaugsgluggar og døropningar i den irske småbyen New Ross, og spør kva slags liv og løyndomar som skjuler seg der. I opninga av romanen skildrar ho novembervindane som bles inn over byen, elva som renn gjennom den, «regnstor, mørk som stout», og mylderet av menneskeliv som bur seg på den mørke årstida. Midt i mylderet møter vi kolhandlaren Bill Furlong, som i vekene før jul køyrer rundt og leverer ved og kol til folket. Det er 1985, kulda sprengjer på og fører til etterspørsel i føretaket. Løna hans ligg nok eit knepp over det eg tente på blomsterleveransar i julestria, men det er skrinne kår. Bill er likevel ei takknemleg sjel med omsorg for omgivnadane og håp for framtida. Forhåpningane tek særleg form av fem døtre, som er flittige elevar på den einaste gode jenteskulen i byen, katolske St. Margaret’s.

Om kvelden, etter dagens strev, ligg Bill i senga ved sidan av kona og prisar seg lukkeleg for det han har. Han snakkar om småting han har sett og menneske han har møtt på rundane i den fattigslege byen. Ein kveld nemner han ein gut som samla kvist og kvas i striregnet, og fortel at guten lyste opp då Bill gav han småpengar. «Enkelte har seg selv å takke for at de har problemer», kommenterer kona krast, og mumlar noko om fylliken guten har til far. «Men det er jo ikke ungens skyld», seier Bill.

Han har sjølv vakse opp utan å vite kven faren var, under vengane til ei velståande, protestantisk enke som tok hand om mora og gav henne arbeid også etter at ho blei gravid i ung alder. Mora døydde då Bill var ung, og sidan har han klart seg godt i livet ved hjelp av sine «protestantiske vaner» (han er omgjengeleg og har forretningssans, står tidleg opp og held seg unna flaska) og eit romsleg sinn.

i oppveksten er ikkje Bill ein som dveler ved fortida. Men han er medviten alt han har fått, og såleis alt han har å miste, og det hjelper han til å sjå lenger enn til sin eigen dørstokk. Han har ei viss trening i det, han som køyrer rundt og ser inn døropningane til innbyggjarane, og dagleg blir konfrontert med både vanskane og velgjerningane deira. Då han ein dag leverer brensel til nonneklosteret i utkanten av byen, rett ved den katolske skulen døtrene går på, blir han utfordra til å ta steget innfor dørstokken han til vanleg stoppar ved.

Nonnene på klosteret driv ein yrkesskule og eit vaskeri, men ryktet seier at skulen ikkje eigentleg er ein skule, meir av ein forbetringsanstalt der «jenter av tvilsom karakter» blir sett i arbeid på vaskeriet. No er ikkje Bill den som lyttar til laussnakk og slarv, men då han kjem til klosteret før avtalt tid, finn han eit dusin jenter som bonar golv for harde livet i kapellet. Han forstår på reaksjonen deira, og på reaksjonen til nonna som held oppsyn, at noko er gale. 

There’s a darkness on the edge of town.

 irsk historie, forstår raskt kva han ramlar over der inne i klosteret. Dei såkalla Magdalen-vaskeria var institusjonar for «falne kvinner», drivne av den katolske kyrkja med støtte frå staten. Dei eksisterte i ulike former frå det første blei oppretta i Dublin i 1767 til det siste blei stengt same stad så seint som i 1996. Her blei prostituerte og alkoholiserte innesperra saman med mentalt ustabile, valdtektsoffer, ugifte mødrer, unge gravide og jenter som ein meinte stod i fare for å hamne i synd. Dei blei sette til tvangsarbeid og fråtekne barna sine. I ein kommentar til teksten skriv Keegan at ti tusen er eit beskjedent anslag på kor mange som blei utsette for dette, og at tretti tusen sannsynlegvis er meir nøyaktig.

Lesarar som ikkje kjenner irsk historie, kan gjerne utsetje seg for Keegans forteljing for å få eit fiktivt innblikk i desse institusjonane. Keegan skildrar rett nok aldri institusjonen frå innsida, men lèt heller lesaren sjå inn på den utanfrå, frå perspektivet til ein kvarmannsen i samfunnet. Bill Furlong finn ei forkomen jente i kolkjellaren ved klosteret, og gjennom han får lesaren oppleve ei moralsk avsløring og oppvakning, men også tvilen om kva han skal gjere med det han har sett, frykta for konsekvensane det kan få. Både i heimen og på puben blir han råda til å halde seg unna, og minna om makta som nonnene sit på i det vesle samfunnet – ikkje minst om nærleiken mellom klosteret og den katolske skulen døtrene går på.

Ein ­førjulsfabel

! Dei er på alle kantar og flater om dagen: på toppen av VG-lista i songen til Kjartan Lauritzen, i julekalender- og kokebokformat og snart på kinolerretet. Og medan vi ventar på det, har dei tre bukkane tripp trapp troppa opp i ei ny julebok, «Bukkene Bruse og julenissen».

Dei kommersielle interessene bak det veksande brusebukkimperiet er sjølvinnlysande, men bøkene til Bjørn F. Rørvik og Gry Moursund er ekte vare: Her finn du meir kvalitet og substans enn bak lukene i årets sjokoladekalender. Eventyret starta i 2009, då Rørvik og Moursund gav ut boka det no har blitt film av. Dei har hatt akkumulerande suksess med dei tre påfølgjande bøkene, der bukkane besøker trollet på gamleheim, byrjar på skule og dreg til Syden.

 seg heime. Men etter å ha snappa opp drøs om julenissens seder og vanar under julegrantenninga, har dei fått nye forventingar til julefeiringa: No lurer dei på kvifor nissen aldri kjem til dei, sjølv om dei er snille – i alle fall ikkje mindre snille enn andre som får nissevisitt. Det er urettferdig. Så i år gjer dei sitt ytste for å påkalle han: Dei skriv brev med ekstra fin skrift på konvolutten og ønskjer seg akebrett med ratt.

Ventetida, med intense juleførebuingar, er stemningsfullt skildra. Lesaren merkar seg at den eldste bukken følgjer nisseproblematikken litt frå avstand, og at han lovar småbukkane å putte nissebrevet i postkassa. Rørvik og Moursund opererer på eit fint nivå der små lesarar gjerne kan skjøne både underteksten og teikninga, utan at dei nødvendigvis plukkar opp alt under første eller andre gongs lesing.

Eldstebukken tek ei tydeleg foreldrerolle, men når nissen dukkar opp på døra, forstår både store og små at det ikkje er han som har kledd seg ut. «Nå kommer jeg og... øh, nei, jeg mener, Er det noen snille barn her?» seier nissetrollet, og alle lesarar frydar seg. Småbukkane hamnar i sekken, og alt ser mørkt ut. Men eldstebukken vender snart tilbake og gjenopprettar orden med ein dose effektiv action. Den ekte julenissen dukkar aldri opp, men småbukkane får akebrett 

: Dei er godt tima og går rett på sak, men ofte også akkurat passe pussige. Det er ein tydeleg, men open tekst, der det er rom å gruble seg inn i for dei små. Det er rom for vaksne òg! Ikkje minst i høgtlesingspotensialet: Her kan ein framføre fritt etter evne og behov.

Visuelt sett er «Bukkene Bruse og julenissen» like rett i fleisen som dei andre bøkene: Sidene kjem imot deg, med sitt kaotiske mylder og sin frie, barnlege og mildt sagt ekspressive strek. I denne boka blinkar særleg oppslaga som skal lesast over to sider på høgkant seg ut, til dømes i akebakken, som får halfpipe-kvalitetar og gir lesaren fart i løypa. Og når trollenissen dukkar opp på døra, får vi sjå han nedanfrå, frå småbukkane sin ståstad – eit ganske skremmande knep som blir gjenteke når bukkane hamnar i nissesekken. Det sikrar smålesarane eit minneverdig møte med nissen.

Bukken i sekken

Mange barnebøker har ein klår struktur, der heltinna eller helten i forteljinga reiser frå ein trygg heim ut i den store verda, før ho eller han kjem seg heimatt til slutt (puh!) Martine Grande si nye biletbok «Stor» er skore over ein liknande lest, sjølv om ferda ut i verda berre føregår på tankeplan: Ho er ei storesyster som drøymer seg større enn foreldra, slik at ho får ansvar for å passe på veslesystera – og fridom til å forvalte dette ansvaret nett slik ho vil.

«Eg er høgare enn pappa», står det på dei lange beina til faren i det første oppslaget, «og breiare enn mamma» på den gravide midja til mora. Andleta deira ser vi ikkje. Så følgjer fleire oppslag som førestiller kva storesyster skal finne på når ho blir stor: Ho skal køyre bil med «litlesøster» i baksetet, handle godteri i fleng og ete tusen pannekaker til middag (ho drikk kaffi til, veslesystera får mjølk). Ho skal ha hund og hest og marsvin og skjelpadde og hamster og kanin og lam og mus og gris og ein liten, grøn papegøye – men ikkje katt. Det blir barne-TV etter leggetid og generelt sjølvstende.

Men så snur det, eit stykke ut i boka, og ho som tenkjer seg stor, byrjar brått å tenkje seg liten att. For kva om bilen ikkje startar? Kva om butikken er stengt? Og kva om tjuvar kjem etter henne? Det er tryggast å springe heim til mor og far – puh! Og no ser vi andleta deira òg.

 illustrasjonar er både farge- og fartsfylte. Det er mykje liv og røre – for ikkje å seie mykje rot (tenk kjøkkenbenk etter pannekakemiddag, eller eit barnerom med hund, hest, marsvin, skjelpadde... de skjønar teikninga). Grande fyller på med fargar, men lèt også nokre gjenstandar vere gjennomsiktige, noko som skapar dynamikk oppslaga og gir ei oppleving av djupn og rom. Ho leikar også fint med perspektiv, særleg for å understreke skilnadar på liten og stor, skummel og snill. Det skapar også nødvendig variasjon mellom oppslaga.

Medlesaren min er midt i målgruppa, like gammal som heltinna og med ei veslesyster i same alder som i boka. Han er tydeleg engasjert undervegs, og rørsla i boka har merkbar effekt: Det er først gøy, så litt spennande og skummelt, og så trygt igjen til slutt. Det heilt store inntrykket gjer likevel ikkje boka, kanskje fordi vi har lese eit lite dusin liknande bøker frå før. Men som foreldre til små lesarar veit: Bøker trengst i fleng – minst 13 på dusinet.

Eller midt i mellom

Eit ganske vanleg spor, eller kanskje heller ei felle, å hamne i når ein skal melde noveller, er å setje novellene i ei samling opp imot kvarandre og rangere dei: Denne er veldig god, den der er halvgod, og den siste er slett ikkje god – 

originalt, men ujamt frå Ivar Skrivarsen.

 Å skilje skitt og kanel er sjølvsagt ein del av jobben til ein litteraturkritikar, men kan òg vere ein lettvint utveg når ein ikkje ser den heilt store samanhengen i samlinga, men opplever at den meir eller mindre er røysa saman på slump.

Slik har eg det ikkje når eg les Mikkel Bugges nye samling, «En forbløffende etterligning»: Her står novellene stødig på eigne bein, men nettopp samspelet mellom dei stig fram som særleg interessant. Eg synest dessutan at alle novellene er omtrent like gode – eller like greie, bør eg vere ærleg å seie.

 openlyst ein glup spekulant og ein gåverik novellesnikrar, som veit å lage tydelege rammer for dei tankespringande tekstane sine – og som like godt veit å bryte ut av desse rammene. Det gjer han på uventa, ofte vittig vis, og novellene i den nye samlinga bryt nye vegar i same tematiske terreng, der teknologiske, bioetiske og filosofiske problem pressar seg inn på sjølvet og viskar ut grensene rundt det.

I den første novella møter vi ein prinsippryttar og effektiv altruist. Han gir bort ein tredjedel av inntekta, et ikkje levande skapningar og skal ikkje ha barn – og ikkje minst boikottar han asparges utanfor sesong! Levereglane hans støyter på både biologiske og relasjonelle utfordringar, når sambuaren brått bestemmer seg for at ho vil ha barn likevel. Det slår sprekkar i muren, og etter kvart byrjar sjølvet hans å flyte ut, inn i samfunnets nyliberale hovudstraum: Han blir ein annan, ein som trur at «penger har krafta til å gjøre godt» og «brenner for bærekraftig økonomisk vekst». Tittelen ‘Det myke feltet’ er uhyggeleg suggererande, med sitt nikk til 

 , det mjuke, opne og sårbare området på hovudet til spedbarn.

 ‘Jeg og jeg’, blir eg-forteljaren kunstig befrukta og føder ein eksakt versjon av seg sjølv etter ein uvanleg komplikasjon kalla «Geno-Maternell Replikasjon». Der blir ikkje berre DNA-et, men også sjølve medvitet til forteljaren klona. Novella eskalerer når eg-et gradvis blir oppslukt at sitt nye eg, i ein runddans som får meg til å tenkje på ein hund som jaktar sin eigen hale – eventuelt ein hale som flyktar frå sin eigen hund.

I tittelnovella får identitet heilt konkret uttrykk, når Bugge brukar handskrift, kopistverksemd og falskneri til å opne eit sluk i sjølvet, der den avskrivande får tilgang til andre sjeler, andre sjølv. Novella er bygd på ein finurleg idé, og kan vel også lesast som ein slags poetikk, med si utforsking av «sjelens skrift» og av «et innimellomrom», der forfattaren romsterer rundt og vekker «liv inni andre kropper, skinn inni andres sinn». Dessverre er novella også temmeleg langtekkeleg med sine nesten 90 sider.

 som finst i novellene, engasjerer dei meg ikkje fullt så mykje som eg hadde venta. Eg likar ofte betre å tenke på dei i etterkant, på spora og sambanda mellom dei, noko som overraskar meg litt, sidan dei kvar for seg er så oppfinnsame og sprelske – i alle fall på handlingsplanet.

Ei enkel forklaring er at Bugges språk har mindre futt enn eg forventar, og at eg trøytnar litt på den likeframme, distanserte tonen dei fiffige forteljingane er framførte i. Toneleiet gir tekstane ein eim av tenkt tilfelle heller enn levd liv, og sjølv om eg på ingen måte er framand for spekulerande eller for så vidt cerebrale novelletradisjonar, er det nett som at desse novellene skrik etter raudare kjøt, varmare blod. Barn spelar til dømes ei rolle i alle novellene, men dei framstår helst som livsstilsval eller identitetsproblem for foreldra, og sjeldan som høgst levande små fenomen.

«En forbløffende etterligning» er likevel ei leseverdig samling noveller om indre rivningar og ytre press. Den etterlèt meg grublande på korleis ein kan skubbe sjølvet sitt tilbake på plass, utan at det skal kjenne seg som ein fange der inne.

Toneleiet gir tekstane ein eim av tenkt tilfelle heller enn levd liv.

Eg er ein annan

Det er eit stort aude landskap både på omslaget og i dei første oppslaga i Ragnar Aalbus nye biletbok, «Kalde klover», som denne veka blei nominert til Brageprisen. Eit lite reinsdyr, tilsynelatande åleine på vidda, ser lengtande mot ein flokk fuglar som flyg sørover for vinteren. «Jeg vil også dra til Syden,» tenkjer han i den snømjuke, stemningsfulle stilla: «Men jeg kan jo ikke fly».

Reinsdyret er ikkje åleine på vidda, problemet er berre at dei andre reinsdyra er tilfredse med å skrape rundt i snøen og gomle frosen mose og lav. Det stusselege ved dei er fornøyeleg signalisert gjennom trøytte auge, hengande halsar og horn. Vårt vesle reinsdyr er strammare i pelsen, og vender støtt snuten og auga oppover. Han har draumar og ambisjonar, han vil ha det varmt og ete is – og ikkje av den sorten ein finn i det frosne landskapet, men fløtebasert, kjeks-, beger- eller pinneplassert is.

På himmelen ser han eit flygande reinsdyr. Det er Rudolf, julenissens trufaste følgje og framkomstmiddel! Det minner han på at det umoglege ikkje alltid er heilt umogleg, og han oppsøkjer ei ugle for å få eit kræsjkurs. Det blir ein prosess, for å seie det slik. Men du kan tru den fører fram!

 tone i Ragnar Aalbus bøker, og den er skapt gjennom både bilete og tekst – dempa, duse landskap med enkle, men uttrykksfulle figurar i kombinasjon med korthogde, underfundige refleksjonar og replikkar. Det er ofte snert i setningane, som når ugla skal starte kræsjkurset: «På en måte kan alle fly. Helt til de lander. Og det er en god start».

Likevel er det illustrasjonane som dreg meg og medlesaren min inn og vidare, og dei litt mindre vellukka sidene ved bøkene viser seg oftast i teksten, i laus historieforteljing og nokre uheldig avanserte innslag. I «Kalde klover» er det særleg rundane med flygetrening som blir omstendelege, og som er krydra med vidløftige løysingar og grep. Når ugla skal levere stemningsrapport frå Syden, blir forteljinga borte mellom to oppslag («Bare hør på dette...», seier ugla på ei side, «...så slik er det i Syden», på neste). Det er fiffig, men ikkje særleg effektfullt. I eit avgjerande oppslag forklarar ugla korleis ein flyg, og då er teksten gøymd bak eit tre, slik at vi berre får brotstykke av hemmelegheita. Dette freistar eg å framføre med schwung under høgtlesinga, utan å få det til å klaffe. Det er eit visuelt grep, som eg trur eldre, lesekunnige barn får meir ut av.

Det same kan seiast om tafatte, unødvendige referansar til Harry Potter. Forlaget plasserer boka i målgruppa 3–6 år, men slike grep fungerer nok best i øvre sjikt, kanskje helst hos endå eldre barn.

 (og medlesaren min sitt – her er vi uvanleg samstemde) har Aalbu lukkast aller best i ei av dei minst morosame bøkene han har laga, nemleg «Georg er borte» (2021). Det handlar ikkje om mindre humor, men om at historia held stø kurs, sjølv om tankane ofte er vidtrekkande og poetiske. I «Kalde klover» er det illustrasjonane som både rekk og trekker vidast, og med den kjølige paletten han brukar her, klarer Aalbu å mogleggjere det umoglege, og såleis å gi oss litt varme der ute på vidda.

Kræsjkurs

Ein skulle tru at det å ha lese ein ny roman i Karl Ove Knausgårds «Morgenstjernen»-serie ville vende blikket opp, mot himmelen og eventuelle framandlekamar der. Då eg skrittar over den store grassletta Blackheath søraust i London, på veg frå krypinnet mitt i området for å møte Knausgård på ein pub i Greenwich, er merksemda mi likevel dregen mot bakken under føtene mine.

«Nattskolen» handlar om unge Kristian, som flyttar til London for å bli fotograf. Eit stykke ut i romanen, etter at han har vore heime på juleferie og brote brått og brutalt med familien, men før han har byrja å få dreis på fotokunsten sin, syklar han over denne sletta, 

 , på jakt etter eit spesielt objekt til eit fotoprosjekt. Namnet Blackheath, tenkjer han, i tråd med ei rådande myte, stammar nok frå svartedauden, då dei må ha gravlagt lik her: «Hundrevis, kanskje tusenvis av kropper, putrende nedi jorden hver vår og sommer i årevis etter.»

Vel over sletta ser han ein dyreklinikk, og i ein søppeldunk utanfor finn han sidan det han er ute etter: Ein død katt. Heime på hybelen kokar han pels, skinn og tarmar av katten, heilt inn til skjelettet, og fotograferer skrotten til eit prosjekt med arbeidstittel 

«Nattskolen» er ein dyster London-roman, og ein roman om ein kunstnars stiging og eit menneskes fall. Den føregår mest i 1986, før den mot slutten hoppar 24 år fram, i tråd med eit førelegg for romanen: Faust-myten, og særleg dramatikaren Christopher Marlowes versjon frå 1592/93. I romanens siste delar er Kristian ein vellukka, verdskjend kunstnar, med ei stor retrospektiv utstilling i New York på trappene. Når livet hans byrjar å rakne, blir trådane trekt attende til Norge, inn i det myldrande romanuniverset Knausgård har skapt med «Morgenstjernen» (2020), «Ulvene fra evighetens skog» (2021) og «Det tredje riket» (2022).

Trufaste, merksame lesarar vil kjenne eit gys allereie når dei høyrer namnet til hovudpersonen. Kristian Hadeland dukkar opp andre stadar i serien, ikkje som ein eigen forteljar, men som ein mystisk ukjend i andre historier. I «Morgenstjernen» møter presten Kathrine han på flyplassen, og kort tid etter er ho prest i gravferda hans. Då har den avlidne vore avliden i minst ti dagar, lenge før møtet på flyplassen. Seinare ser ho han igjen på butikken. I «Det tredje riket» er Kristian ei plageånd i nabolaget der Kathrines lærarmann Gaute oppsøkjer ein elev han er bekymra for.

I «Nattskolen» stig Kristian tydeleg fram i eigen person. Han er ein ganske ufyseleg kunstnarspire med eit stort sjølvbilete. Han er lettkrenka, omsynslaus og ute av stand til å lande i andre enn seg sjølv. Han har eit djupt drag av narsissisme – og er like fullt skildra som ein samansett person.

Frå ein knirkete trestol på den historiske sjømannspuben The Cutty Sark seier Knausgård at det har vore forferdeleg å skrive om han.

– Kristian har ingen kontakt med eigne kjensler, men eg trur mange vil kjenne att noko av seg sjølv i han. Folk som har lese boka har sagt at det er som å få sine verste sider tulla rundt seg som ein klut.

Folk har sagt at det er som å få sine verste sider tulla rundt seg som ein klut.

Djevelens kome

Nynorsken har eitt og anna å takke Fosse for òg

Nobelstiftinga gjer det ikkje lett for eit skarve vekemagasin, når dei legg kunngjeringa av Nobelprisen i litteratur så tett dødlinja vår – og attpåtil gir prisen til ein nordmann. Men torsdag fekk altså Jon Fosse prisen, «för hans nyskapande dramatik och prosa som ger röst åt det osägbara». Det har lege i korta, men eg har ikkje møtt så mange som heilt har kunna tru det – det er 95 år sidan prisen sist gjekk til ein norsk forfattar, Sigrid Undset. Fosse sjølv, som passande nok køyrde langs svingete vestlandsvegar då han fekk telefonen, vedgjekk at han var overraska, men samtidig ikkje. Han har «forsiktig førebudd» seg på at dette kunne skje, sa han til NRK.

 til det useielege – det kan lyde som ein floskel, men er like fullt temmeleg treffande for den særeigne krafta i Fosses litteratur. Formuleringa treng sjølvsagt utdjuping. I talen etter kunngjeringa drog sekretær i Svenska Akademien Anders Olsson mellom anna fram arven frå Tarjei Vesaas, i tillegg til 

 som Samuel Beckett, Thomas Bernhard og Georg Trakl. Olsson nemnde òg den franske teaterregissøren Claude Régy, som stod bak framsyninga som førte til Fosses gjennombrot som dramatikar, «Nokon kjem til å kome» i 1998. For ein del år sidan såg eg ei oppsetjing Régy gjorde av nettopp Vesaas og hans «Båten om kvelden» (1968) på Black Box i Oslo. Då framsyninga starta, sat vi i salen i stummande mørker, så lenge at det la seg som ei arm rundt bringa. Gradvis, så sakte at ein knapt merka det, kom det lys frå scena. Det gav kjensla av å få puste, og av å vere på veg mot det som i Fosse-terminologi heiter eit lysande mørker.

Slike opplevingar har eg hatt under fleire Fosse-framsyningar, ikkje minst Trine Wiggens oppsetjing av «Draum om hausten» på Det Norske Teatret i 2016. Vi som har hatt nær tilgang på stykka hans, frå innsida av språket dei er skrivne på, har grunn til å kjenne oss heldige. Men Fosses dramatikk, og forfattarskapen elles, har òg ei eiga evne til å provosere og splitte publikum, med sine fåmælte personar og kvilelause repetisjonar. Då eg budde i Paris, såg eg fleire Fosse-framsyningar på små scener i byen. Felles for alle var at dei frimodige franskmennene, som har få reservasjonar mot å uttrykke meiningane sine høglydt før teppet går ned, delte seg i to leirar: éin som klappa og hoia og jubla, éin som plystra og bua. Det er knapt til skade for litteraturen når ein forfattarskap åleine blir kamparena for stridande litteratursyn.

 har særleg romanforfattaren Fosse blitt lesen – naturlegvis, sidan han år for år har gitt ut dei tre bøkene i sjubandverket «Septologien» (2019–2021), som blir ståande som eit storverk i prosaforfattarskapen hans, saman med «Melancholia I-II» (1995–96) og «Morgon og kveld» (2000). Olsson løfta fram «Morgon og kveld» som kanskje «det ljusaste av alla hans verk», og snakka om at Fosses modernistiske teknikkar er blanda med ei rotfesting i norsk språk og natur. Det er kanskje rettare å snakke om fotfeste enn rotfeste: Hos Fosse startar himmelferda på bakkeplan. Slik blir det vestlandslitteratur og verdslitteratur på same tid.

Ein skal på ingen måte underspele Fosse sitt forhold til landskapet og språket sitt. «Ikkje minst vel eg å sjå pristildelinga som ein pris til nynorsken og til den nynorske målreisinga. Anten eg vil eller ei, må eg i sannings namn takke nynorsken for prisen», sa han etter tildelinga. Ein kjem ikkje forbi at nynorsken har eitt og anna å takke Fosse for òg, til dømes for det uvurderlege omsetjingsarbeidet han har gjort både på Samlaget og Skald, for engasjementet og argumentasjonen hans om behovet for ei nynorsk litteraturhistorie (skrive av Jan Inge Sørbø i 2018), og sjølvsagt for rekkja av verk han sjølv har skrive på øvste litterære nivå.

«Gjennom språket konstituerer mennesket verda», skreiv Fosse som ung debutant. For norske lesarar og norsk litteratur er nobelprisen til Fosse ei storhending. For nynorskbrukarar er det useieleg stort.

Nynorsken har eitt og anna å takke Fosse for òg.

Useieleg stort

Nyleg blada eg gjennom ei notatbok frå det året eg førte liste over bøkene eg las – titlar og datoar, men ingen kommentarar. Å sjå titlane på rekkje og rad blei eit høve til å vekkje gamle, ofte gløymde lese­opplevingar til live, og då eg kom fram til for­sommaren, dukka det opp eit par titlar av Annie Ernaux. Eg har vore sikker på at «La Place» (1983), «Far» på norsk, var den første eg las av henne, men «La Honte» (1997) stop oppført nokre dagar før. Den kjem no på norsk med tittelen ­«Skammen», like presist omsett som ein ventar seg etter å ha lese ­Henninge M. Solbergs andre Ernaux-omsetjingar.

 «Skammen» som «et av Ernaux’ hovedverk»: Den kretsar rundt ei djupt pregande hending i barndomen – ein søndag i juni 1952 då faren prøvde å ta livet av mora – og gjer bruk av den særmerkte litterære metoden hennar for å framkalle og forstå personlege så vel som kollektive minne. Likevel fekk eg, då eg las boka på ny, ei forklaring på kvifor eg hugsar «Far» så mykje tydelegare enn «Skammen».

«Far» er Ernaux’ kanskje beste bok, og ganske makelaus i måten den framkallar erfaringa av å stå på same tid nær og fjern faren og heimstaden, verda ho kjenner der. Ernaux skriv seg inn på «en smal vei [...] mellom å la et levesett som betraktes som mindreverdig, komme til heder og verdighet og det å avsløre fremmedgjøringen som følger med». «Skammen» opplever eg som meir framandgjort og lukka, meir fanga enn opna av Ernaux’ eigne erfaringar. Det er nok ei naturleg følgje av skamma ho skriv om: «Det verste med skamfølelsen er at man tror man er alene om den». Den sentrale episoden føregår på kjøkkenet og i kjellaren heime, der faren i eit raseri­anfall grip tak i mora, riv kvistekniven frå hoggestabben og held den opp mot henne. Ernaux blir vitne til scena, som blir ei slags skilsetjande urscene for henne: Den blir avbroten, og blir verande uforløyst, men også uforklart. Såleis stivnar den i minnet, dekka av eit lag med skam. Å skrive boka over førti år seinare er eit forsøk på å røske opp i minnet, setje det i rørsle igjen og ta det i nærsyn på ny. Men boka er også ei avdekking av «lovene og reglene som gjaldt i de kretsene jeg var omsluttet av», særleg i arbeidarmiljøet på heimstaden, og på den katolske privatskulen ho gjekk på der. Ho lever i to sosiale verder på same stad, men hendinga den junisøndagen passar ikkje inn i nokon av dei: Foreldra snakkar ikkje om det, og ho kan ikkje fortelje andre om det. Det kjennest som ein trussel om tragedie og eit tap av verdigheit.

 scenen er opprivande og nådelaus. Det eg opplever som mindre kraftfullt, er innsirklinga av den sosiale tilstanden rundt, som ho skildrar skarpsynt i andre bøker. Her er setningane mindre nyanserte, meir karikerande: «Alle overvåket alle. Det var om å gjøre å vite alt om andres liv – for å sladre om det – og å verne om sitt eget – for at det ikke skulle bli sladret om». Eller: « 

 var det over­ordnede målet, idealet som skulle nås. Originalitet var ensbetydende med eksentrisitet, sågar et tegn på at man hadde 

 . Alle hundene i nabolaget het Miquet eller Boby.» Eit snev av humor hindrar ikkje Ernaux’ skrift frå å vere sløvare enn vanleg her.

Ho når lenger med eit anna grep i boka, eit grep ho seinare har gjort utstrekt bruk av: Lister, punktvise oppramsingar av gjenstandar, vanar, songar. Det er ei fram­skriving av eit større felleseige, som gjer den sosiale verda – og det sosiale hierarkiet – synleg. Slike opphopingar svarar også fint til den skamma Ernaux sirklar inn, pirkar i og prøver å plukke frå kvarandre: «Skam er bare gjentagelse og opphopning», skriv ho mot slutten.

Opphoping

Eg flytta til bygda for å få ro til å skrive – men skreiv deretter berre indignerte lesarinnlegg i lokalavisa», skriv Agnes Ravatn i ein ‘Rural-pandemisk flyktningguide’, først trykt i Aftenposten i 2021 og no saman med andre avisspalter, antologi- og tidsskrifttekstar i boka «Alle mot alle». Der ramsar ho opp «det verste med bygda» i 13 punkt, men landar på at dette, at ho no tilsynelatande berre kjeftar i lokalavisa, er det aller verste.

Det er openlyst ei såkalla sanning med modifikasjonar: Berre sidan den teksten stod på trykk, har Ravatn gitt ut romanen «Gjestene» (2022), halde spalta si i Aftenposten gåande og skrive genuint vittige tekstar (til og med ein genuint rørande ein) i ymse antologiar og julehefte. Det er så heiderleg ein produktivitet at eg ville ha skrive av noko på skatten med det same – gjerne noko med bobler i.

 dessutan ha hatt med å grave fram og samle det muntre utvalet tekstar i «Alle mot alle», som strekk seg så langt tilbake som til 2007: Her er fleire spaltemeter frå Aftenposten, Dagbladet og Dag og tid, og ikkje minst frå lokal­avisene Grannar og Haugesunds avis. Det er eigentleg forbløffande kor friske flesteparten av dei eldre tekstane er å lese i dag. I tillegg til det faktum at Ravatn generelt har eit vinnande vittig vesen, ligg nok forklaringa i det idealet ho løftar fram for skrivinga si i føreordet til boka: Uavhengig av tema og motiv har ho alltid prøvd å skrive 

 , som var den faste tilbakemeldinga ho fekk frå redaktøren i Dag og tid, i alle fall når han var nøgd. «Tenk at du skriv for Dag og tid» har difor vore mantraet til Ravatn, sjølv når ho skriv for tanta i Akersgata eller eventuelle tanter i heimbygda.

Fleire av dei beste tekstane har vore del av føljetongar Ravatn skreiv i rolla som husessayist i Dag og tid. Gjennom desse seriane har ho både fått ord på seg og gitt prov på å vere ein original og ikkje minst uredd essayist: Ho har drive med ei særeiga form for utprøvande, ofte oppsøkjande, i nokre tilfelle invaderande essayistikk. I ein tekst fotfølgjer ho til dømes Ole Robert Sunde medan han gjennomfører ein tilsynelatande vanleg dag i Ole Robert Sundes liv (med løyve frå Sunde sjølv, får eg etterretteleg leggje til).

 er altså ikkje utprøvande i den gjengse tydinga, der ein prøver ut tankar i teksten, ved skrivebordet, på relativt trygg avstand. Dei er utprøvande i konkret forstand: Ho testar ut ting i praksis, og før boka er halvlesen har vi fått bli med henne til frisør, til scientolog, på skitur og på ungdomsskulereunion. I ‘Frå hand til munn’-serien får vi også følgje henne gjennom hine hårde dage då ho hamna i sjølvpåført uføre og armod etter å ha gått på ein gedigen skattesmell (så dei boblene bør nok ikkje skrivast av på skatten likevel).

For lesaren som ikkje får innsynstrong av dette, kan eg pirre med at ein tekst i serien ‘Snarvegar: Agnes Ravatn forbetrar livet sitt på lettvinte måtar’ heiter ‘Som skapt for feittsuging’.

Hos Ravatn er det fordelar og ulemper med det meste – både med feittsuging, Netflix og (lokal)demokrati. Det ligg eit tvisyn til grunn, kunne ein ha sagt, men eg vil heller seie at Ravatn (i alle fall det essayistiske eg-et hennar) er baktung og framfusen på same tid: Ho kan steile skeptisk i møte med eit fenomen, men kaste seg ut i det, om ikkje alltid med liv og lyst, så i alle fall med hud og hår. Det ligg openbert erkjenningsiver og utforskingstrong under dei tjukke laga av latskap og prokrastineringsbehov som ho stadig tilskriv seg sjølv.

 leggje lok over inntrykket av at Ravatns tekstar har blitt mindre flakkande og faresøkjande med åra. Det legg ho heller ikkje lok over sjølv, men forklarar det i føreordet med at ho har blitt «småbarnsmor og småbrukar», at ho har gått frå «lausgjengar i hovudstaden til lausdrift på Vestlandet». ‘Ørna har stranda’ heiter ein av tekstane om å flytte heim, og det har ho etter kvart skrive relativt utførleg om, slik ho også har gjort om dei praktiske problema ved skrivelivet. Ravatn har nok rett i at tekstane har blitt hakket meir samfunnsengasjerte, sjølv om eg faktisk reknar det som ganske samfunnsengasjert å leggje seg under kniven for å rapportere til ei nynorsk­avis med eit opplag på knappe 14.000 (ta det med ro, ingen feittvalkar blir sogne ut når det kjem til stykket). Men det er også fleire tekstar der utsynet ikkje strekk seg særleg mykje lenger enn til kanten av skrivebordet, og eg høyrer nok til mennesketypen som kan trøytne litt av lovtalar til handskrifta og nærstudiar av heimekontoret.

 at dette peikar mot ei utfordring for Ravatn, for eg finn få forfallsteikn i observasjonsevna eller dei ironiske evnene hennar, og ikkje minst har eg stor tiltru til det litterære tilfanget som finst på ein stad som Valevåg (med omegn). Men eg smeller no likevel til med eit 

 mot slutten her, om så berre for å skape litt schwung.

Ho har alltid prøvd å skrive a good read.

Teori i praksis

I opninga av tredje band i Solvej Balles romanserie har forteljaren møtt eit menneske med hukommelsen intakt. Det er eit sjokk: Tara Selter har vakna 1144 gongar til den same novemberdagen og trudd at ho har vore åleine om å hugse gårsdagen og dagane som går. Ingen av menneska ho møter, viser teikn til å vere medvitne gjentakinga, men på ei førelesing i Düsseldorf, der ho studerer romarrikets sivilisatoriske vekst og fall, oppdagar ho ein i salen som har grøn skjorte éin dag, blå den neste. Det går ikkje an: «For den attende november skifter ikke skjorte. [...] I den attende november har mennesker mønstre [...]», heiter det i Trude Marsteins omsetjing. Tara har oppdaga eit avvik, eit mønsterbrot, ein sprekk.

Dette andre mennesket er ein friskt pust i det fengslande roman­universet: I første bok rådde klaustrofobien, idet Tara oppdaga og utforska grensene for sitt nye tilvære. I andre bok utvida romanverda seg, då Tara reiste rundt i Europa for å finne årstidene og lage seg eit nytt år. I tredje band melder det seg altså eit medmenneske i same situasjon som Tara – det kjennest smått euforisk, mest som at tida opnar seg.

 Henry Dale ho møter. I løpet av nokre sider har dei flytta saman – ikkje i partnarskap, men i ei form for skjebnefellesskap. Henry D. er sosiolog, og forskar passande nok på menneskeleg identitetsbrot og omstillingsevne. Dei to ser ulikt på situasjonen dei har hamna i, og Henry deler til dømes ikkje Taras uro for at ho er i ferd med å sluke og bruke opp verda. Han ser på Vesten og resten av verda sin komande undergang som eit uunngåeleg faktum, og vil ikkje ete avfall og restar for å spare verda, slik Tara gjer. «Se deg rundt», seier han: «Alt faller fra hverandre».

 fullt sterke band mellom dei. Men Tara kjenner også på det uhyggelege ved å kome så tett på ein vilkårleg person: «Det er ikke bare vissheten om at man har fått en medpassasjer på reisen. Det er også følelsen av å ha fått tildelt litt av ansvaret for deres bagasje». Ei stund trur eg at Balle skal dukke ned i slike menneskelege relasjonar her, særleg då ho sender Tara heim til Clairon-Sous-Bois, i det som blir eit mollstemt forsøk på å gjenoppleve kjærleiken og livet med ektemannen Thomas. Snart blir det klårt at Balle har større vyar.

Desse vyane manifesterer seg konkret i to nye tidsfangar som dukkar opp. Unge Olga og litt eldre Ralf flyttar snart inn i det som blir eit krisekollektiv, og når to blir til fire, blir også roman­universet livlegare – meir diskusjonsdrive og motsetningsfylt. Dei to kjem med ei idealistisk tru på at dei kan forandre den gjentakande novemberdagen, og såleis setje verda i betre stand til det tidspunktet då tida eventuelt byrjar å gå igjen. Olga er systemkritikar, og skuldar Ralf for berre å vilje bøte på situasjonen, ikkje forbetre den. Han er mest opptatt av å gripe inn i konkrete kriser, redde dei som reddast kan.