Det siste året har eg vitja små bygdebyar og einslege gardsbruk i Sør-Noreg på jakt etter eit skrømt: populismen. Nett slik Karl Marx hevda at kommunismens spøkelse fór gjennom Europa i si tid, slik hevdar mange i dag å ha sett populismespøkelset på høglys dag der ute på det europeiske kontinentet. Finnast dette skrømtet også i Noreg?
Eg kjem køyrande på smale, buktande vegar gjennom ei låghei av skog og ville blomar. Natta eg køyrer i er mest for dag å rekna, endå klokka viser at det er seint, men lufta har denne stilla over seg, og det grålege lyset som alltid avslører sommarnatta i Sør-Noreg. Ned skrenten på høgre side av vegen kan eg skimta hus mellom trea, langt der nede ein stad. Endeleg nede, og ferdig med dei tallause hårnålssvingane, er det eit bygdesentrum som openberrar seg for meg.
Det er eigentleg eit aldri så lite under dette her: alle desse relativt velståande bygdebyane som ligg løynde langt borte frå alt som kan minna noko sentralt. Dei er resultat av tre historiske utviklingar i nyare tid: den særeigene norske distriktspolitikken, vasskrafta, og «oljå», som dei seier i Stavanger.
Men noko er i ferd med å skje. «Dei døyr langsamt», har bygdesosiologen Bjørn Egil Flø sagt om det som no skjer med bygdene våre. Sjølv ikkje gamaldags, sosialdemokratisk styringsvilje og protestantisk arbeidsetikk, blanda med noko så alvorsamt, økonomisk som grunnrente, kan stå i mot dei tunge trendane: demografisk utvikling, nyliberalisme og den globale kapitalen.
Den langsame bygdedøden som Flø talar om, har mange symptom: fråflytting, nedlegging av offentlege tenester og utflytting av næringsliv, dårlegare økonomi for jordbruk og sentralisering av ressursar og fiskekvotar for å nemna noko. I skuggen av desse endringane har det gradvis bygga seg opp eit sinne, og ikkje minst ei kjensle av avmakt, i store delar av bygde Noreg.
Det norske bygdefolket har likevel ikkje reist seg i protest på same måte som til dømes dei gule vestane i Frankrike, og dei har ikkje politisk gått til høgrepopulistane som i USA og EU. Så, kva er det som eigentleg rører seg i folka som bur i Bygde-Noreg? Og kvifor protesterer dei ikkje meir høglydt – eller meir politisk, slik som bygdefolk i andre land?
I ei bygd snakka eg med folk som var særs opptekne av demokrati. Dette hadde si forklaring i at den landlege innlandskommunen dei budde i, hadde blitt slått saman med ein større bykommune ute ved kysten
Eg vart fortalt om rotete prosessar, om forslag som vart trumfa gjennom, om stat og statsforvaltar som for ei gongs skuld brukte urimeleg rask tid på saksbehandling, slik at kommunane kunne slåast saman kjappast mogleg.
I etterkant av kommunesamanslåinga vart eg fortalt om eit stort folkeleg engasjement for å få den nye storkommunen oppløyst – alt frå dør-til-dør-kampanjar og det å hyra inn eit firma for å gjera spørjeundersøking – og om ei like stor uvilje frå sentrale styresmakter til å høyra på dette engasjementet.
Dei som eg snakka med her, fortalde om ei maktesløyse og om ei form for svik frå storsamfunnet. Og sviket, det var nok mot dei, bygdefolka, og mot deira livsstil og mot kommunen som forsvann – og med kommunen sentrale delar av ein lokal og intim infrastruktur – men aller mest, sa dei, var sviket mot sjølve demokratiet.
Det som menneska eg snakka med kjende sterkast, var kjensla av å verta oversett, av å ikkje bli tekne på alvor, av å ikkje bli høyrde. I litt mindre uttalt form var også dette ein gjengangar hjå nesten alle andre eg snakka med i andre bygdesamfunn. Sjølv om det ikkje var konkrete ting som hadde skjedd i bygda, sjølv om det ikkje var spesifikke ting folk var misnøgde med, så kom nesten alle inn på dette med at «dei i Oslo» ikkje såg oss.
Det var ei klar kjensle hjå mange at livet der ute i bygdene eigentleg ikkje betydde noko for dei som bestemmer, og ei mistanke om at dei viktige avgjerslene som vart tekne av dei som bestemmer, til sjuande og sist ikkje ville ta omsyn til kva som skjedde i bygdene; skulen ville ikkje bli redda, vindturbinane ville koma uansett, hjørnesteinsbedrifta ville bli lagt ned, og bestemor måtte nok på gamleheim langt borte i byen til slutt uansett.
Likevel, sjølv ikkje dei som kjende seg aller mest svikne av dei som styrer, av politikarane eller av byråkratane, kunne tenkja seg å røysta på nokon som vil fundamentalt rokka ved det politiske systemet vårt – slik ein populist gjerne vil. Når eg spurde kva som måtte gjerast viss ikkje ting endrar seg, viss maktesløysa, sviket og kjensla av å ikkje bli høyrd blir større og varer lenger, så seier alle at; nei me får no berre halda fram med å røysta på dei partia me har, få inn nye og betre folk.
Nokre sa rett ut til meg at me er for velfødde her på berget til å gjera opprør. Og sant nok, å leva i dei sosiale og økonomiske ruinane som mellom anna Thomas Seltzer viste oss i dokumentaren UXA, eller å vera tredje generasjons arbeidslaus i den franske røynda som til dømes Éduard Louis beskriv, er noko heilt anna enn å bu i ei vanleg norsk bygd i 2024. Tillita til politikken og embetsverket er der ennå hjå alle eg snakka med, men det ligg ein stadig større resignasjon under her: ei kjensle av å ikkje bli høyrd og å ikkje bety noko.
Geografen Andrés Rodríguez-Pose har meint at mange av dei som har gått til dei populistiske partia i Europa gjer det fordi dei kjem frå «stader som ikkje betyr noko». Dei norske distrikta betyr framleis noko: det finnast smelteverk, verft, fisketrålar, jordbruk og turisme som framleis er viktige sosioøkonomiske aktivitetar. Men, det kan verka som at stadig meir makt og verdi og menneske vert samla i dei store byane som blir sine eigne globale økonomiske system. Dette blir då eit sosio-politisk skilje mellom det som briten David Goodhart har kalla «somewheres» (dei på bygda) og «anywheres» (dei i byane).
Franskmannen Christophe Guilluy har gått endå lenger og snakkar om dei framveksande globale byane som «dei nye citadella». Dette er ein sterk metafor som impliserer at den urbane mellomklassa murar seg inn i mektige borgbyar, der distrikta berre blir eit omland.
Mange av dei eg snakka med har, om ikkje heilt uttalt, i alle fall underliggjande, ei kjensle av at Oslo, og styringseliten der, representerer eit slags uinntagelig citadell. Framleis er ikkje denne kjensla veldig uttalt, og dette er nok berre i ei viss grad ein realitet. Men, dersom trenda med sentralisering av makt og verdiar og menneske held fram med å laga ei stadig større kløft mellom ein stadig større urban mellomklasse og folk i bygdene, kan dette endra seg.
Me har allereie sett ei utvikling med ein stat som gradvis trekk seg ut frå bygdene, samstundes forsvinn industri og tenesteyting. Og den politikken som faktisk blir tilbode folka i bygdene, er ei teknokratisk utforma og individualisert form for sjølvhjelp, forma i røyndomsforståinga til dei urbane elitane. Dersom desse utviklingane held fram, kan det henda at me får populistiske grasrotopprør i dei norske bygdene. Men, korleis vil desse populistiske opprøra i så fall sjå ut?
I dag er synet vårt på populismen farga mørkeblått av Donald Trump, Marine Le Pen, Giorgia Meloni. Dette er berre halve sanninga, og i ein av samtalane mine med ein kar oppe i ein grøn, frodig dal denne sommaren blir eg minna på at me i Noreg har ein antiautoritær, bygdebasert venstrepopulistisk tradisjon i nyare tid. Den stjerna som lyser sterkast frå denne tradisjonen er Ottar Brox.
Sjølv meiner eg at når me no ser ei gryande misnøye og avmakt i Bygde-Noreg, og når me ser at den har sine gode grunnar, så hadde det ikkje vore det verste som kunne skje om denne energien vart kanalisert inn i ein broxiansk bygdepopulisme. Eit slik engasjement kan kanskje vera med på å revitalisera både demokratiet og bygdene.
På eit overordna plan har det skjedd endringar i mange vestlege demokrati som kan tyda på at ei revitalisering trengst. Thomas Piketty har peika på at ein av årsakene til polariseringa me ser i dag, er at store grupper menneske som er råka av nyliberalismen sine negative sosioøkonomiske konsekvensar, ikkje har nokre dei kan røysta på i den tradisjonelle partistrukturen.
Store delar av venstresida, seier han, er vorte som eit presteskap som vaktar det moralsk høgverdige og rette, medan store delar av høgresida er vorte kremmarar for kapitalen og dei formuande. Ingen av desse to har noko å by dei som kjenner på maktesløyse, dei som har sett bygda si sentralisert og tømt for folk. Sjølv om den norske politiske røyndommen ikkje er slik som det Piketty skildrar, så er det vel noko attkjenneleg i begge desse arketypane også her heime?
Er det ikkje noko med måten Jonas Gahr Støre ofte blir kritisert på for å vera ein litt røyndomsfjern tåkefyrste, som gjer han til ein prestefigur for dei svevande, moralske ideane? Og på same vis, når Sindre Finnes handlar med aksjar, og Erna Solberg ikkje ei gong merkar det – for det var jo berre nokre hundre tusen frå eller til på kontoen – då blir Solberg ei kremmardame som bakar si eiga kake. Ingen av dei eg snakka med, har sagt nett dette om verken Støre eller Solberg, men dei har sagt ting som likevel seier det same.
«Folk flest er hverken populister eller elitister. De plasserer seg mellom en populistisk og elitistisk posisjon», har statsvitaren Anders Todal Jensen skrive. Slik er det også med bygdefolket, folk står ikkje berre opp ein dag og røystar på eit populistisk parti; det er ei endring som skjer gradvis og over tid.
Dei har trua på demokratiet, bygdefolka der ute, men korleis folket der ute i framtida vil finna fram til eit demokrati som lyttar, er eit opent spørsmål. Eg nemnde venstrepopulismen frå 1960 og 70-talet som eit alternativ, men ein norsk høgrepopulisme er sjølvsagt også ein reel moglegheit. Om ein framtidig norsk bygdepopulisme går til høgre eller venstre er eit opent spørsmål.
Så langt er ingen populisme å skimta i dei bygdene eg har vore i. Ein norsk bygdepopulisme finnast førebels berre i fortida, og då som ein demokratisk motstraum til teknokrati og sentralisering. Det er denne populismen eg prøver å skimta i den grålyse horisonten framom heiane som eg no susar fort gjennom med bilen, men natta gjer alt uklart og grått. Populismen forsvinn i sommarnatta saman med landskapet eg legg bak meg.