Maria Lavik

Tom Henning Bratlie

#fff

#000

For nokon betyr norsk sommar ferjekø eller fiskevær i Lofoten. Ludvig Uhlbors valde heller å gå Noreg på langs med ei lita fjellbjørk i sekken.

I starten av august la den svensk-norske kunstnaren ut på ferda. Startpunkt var Engebøfjellet ved Førdefjorden. Derfrå gjekk han over 450 kilometer med eit kamerateam i hælane. Målet var Stortinget i Oslo.

– På kveldane tenkte eg veldig mykje på mygg.

Det skjeggete fjeset til Ludvig Uhlbors bryt ut i eit stort smil. Han har på seg ein mosegrøn genser og matchande, markerte briller.

– Så tenkte eg på korleis landskapet forandra seg etter kvart som eg gjekk. Korleis det endra seg frå fjell til skoglandskap. Det går som ein boge.

Han buktar armane i rørsler som minner om ei elv gjennom fjell.

Men for Uhlbors var ikkje fotturen berre ei vakker, om enn slitsam, naturoppleving. Det var også ein protest mot måten me behandlar naturen på.

«Det som er ekstremt, er å tenka at det ikkje gjer noko om me bryt av ei grein»

Tilbake til røtene

Eg var tøff, stor i kjeften og hang mykje med eldre jenter som dreiv med faenskap, seier Nissrin Khalaf.

I dag synest det ikkje så godt. Khalaf har eit mjukt sjal som rammer inn det opne ansiktet, ho snakkar roleg og velartikulert om alt frå integrering til den politiske situasjonen i Libanon. 22-åringen har alt kome halvvegs i ein mastergrad.

Men som barn var ho meir ute på gata enn heime saman med familien. Ho hang med eldre jenter som slåst. Dei røykte vasspipe til seint på kveld og susa rundt på t-banen med høgtalarar som pumpa ut musikk på full guffe.

Nissrin Khalaf er født og oppvaksen i Noreg. Men då ho gjekk ut av sjuande klasse, hadde berre ein i klassen hennar etnisk norsk bakgrunn.

– Eg følte meg ikkje som eg var i Noreg, for å seia det sånn. Ungdomsskulen var heller ikkje særleg blanda, og eg prata så vidt norsk då eg starta på vidaregåande. I venegjengen snakka me berre gatespråk, sånn kebabnorsk. Heime snakka me arabisk. Eg mangla ordforråd på norsk.

Litt av grunnlaget for Nissrin Khalaf si klassereise finn du i lokala til ein fotballklubb. Klubben Sterling fyller snart 101 år og var i starten eit samlingspunkt for den nyinnflytta, kvite arbeidarklassen på Grønland i Oslo. Klubben har endra seg i takt med bydelen, og han jobbar i dag mykje med integrering. Som tolvåring vart Nissrin Khalaf med på jentelaget til Sterling.

– Eg har alltid spela fotball. Som barn spelte eg overalt, ofte på gata. Men eg kunne ikkje reglane før eg begynte i Sterling, seier ho.

Khalaf sit i ein djup, svart sofa i andre etasje på klubbhuset. Dette er på mange måtar episenteret for livet hennar så langt. Frå vindauget ser ho fotballbanen på Rudolf Nilsens plass. Som barn sprang ho rundt på asfalten, utan å bry seg om dei morske blikka frå vaksne som ikkje likar at jenter og gutar sparkar ball saman. På motsett side ligg Vahl skule, der Khalaf gjekk i sju år.

«Eg har vore så redd for at eg ikkje skal klara å stå opp for meg sjølv»

Kamp på heimebane

Skjermen er svart. Alt som høyrest, er eit einsleg bannord og litt tung pust. Så dukkar skodespelar Marlon Valdés Langeland opp framfor kamera. Vekke er den muntre, litt politisk korrekte «Skam»-karakteren Jonas. Her sit ein tynga gut i svart hettegenser som unngår blikkontakt. Han reinskar stemma.

«Når ein føler at det er noko gale, så er det ofte det»

Eit rop for stille barn

Hanne Marie Lenth Solbø

Dagane var blitt veldig, veldig lange for Terje Brevik. Den omgjengelege trønderen såg seg alltid rundt i det golde kontorlandskapet når han kom på jobb. Han sa eit høgt og tydeleg «god morgon». Søkte blikka til kollegaane. Dei såg knapt opp frå sine trygge festningar bygd av pc-skjermar og hovudtelefonar.

– Dei verka heilt uinteressert i andre menneske, seier Brevik.

– Men etter 20 minutt var eg som regel så sliten av å prøva å halda ein samtale i gang at eg berre gav opp. Eg gjekk heller tilbake på kontoret for å jobba vidare.

Slik gjekk dagane som konsulent for eit selskap i Oslo. Legg så til at jobben gjekk ut på å kika inn i ein pc-skjerm for å følgja med på at IT-systema fungerte som dei skulle. Dag ut. Dag inn.

– Det tok livsenergien frå meg fullstendig.

Dei tomme blikka og dagane dynka i rutine blei til slutt for mykje. Han sa opp jobben og kjøpte seg ein einvegsbillett ut i verda.

Det var ikkje heilt opplagt at Terje Brevik skulle ta det valet. Han vaks opp med to eldre brør i ein trygg middelklassefamilie på Flatåsen i Trondheim. Dei hadde katt, hytte og ein stor skog å leika i.

«Berre ver deg sjølv. Det er alltid meir enn nok»

Menneske, ikkje maskiner

Christopher Olssøn

I eit gult hus i idylliske Kampen hageby i Oslo bur Ellen Kristvik. Ved døra inn til stova står ei stor korg fylt av tjukke sokkar til gjester som kjem innom. Stovebordet kan dragast ut og setjast ein klaff i, så det kan romma flokken av ungdommar som kjem på besøk. Seinast i går var dei innom, vener av dottera Johanna, og no vener av Ellen også.

– Mange av dei hadde eg berre møtt så vidt før. Me lever ulike liv, men me har noko veldig sterkt til felles i kjærleiken til Johanna.

På veggen heng eit bilde der Johanna smiler mot kamera og strekker ut armane. Det er frå Arizona i USA då ho bar vatn til flyktningar som kom over grensa frå Mexico. På eit anna bilde held ho armen kameratsleg over ein ung flyktning. Norske myndigheiter ville senda guten tilbake til Afghanistan, men Johanna smugla han sørover til eit anarkistisk kollektiv i Dijon.

Det er to år og snart fire månader sidan Ellen Kristvik fekk beskjeden som ingen kan førestilla seg eller førebu seg på. Dottera, hennar einaste barn, var funnen død. Ho hadde gjort det sjølv. Ut av den vonde erfaringa kjem ei bok, «Notat ved avgrunnen. Ei mors forteljing».

– Då eg begynte å skriva, var det ikkje for å gje ut ei bok. Eg trengde å skriva. Det gav meg noko å halda meg i. Det gav meg eit rom til å vera nær Johanna i. Og så vart det ei bok. Eg og andre tenkte at det kanskje var noko å formidla her.

Boka skildrar ein stor og overgripande kjærleik.

– Johanna lærte meg å elska. Eg har aldri elska nokon så høgt som henne. Og det var der frå første stund.

Kjærleiken starta med frykt. Då Ellen Kristvik fann ut at ho var gravid, vart alt kaos. Forholdet til partnaren var i ferd med å gå i oppløysing. Og ho, antropologen som hadde vore i kloster i Frankrike, budd med sjamanar og tuberkulosepasientar i Nepal og møtt aktivistar i India, ho syntest det var skummelt å få barn. Kom det i vegen for draumane hennar? Og ville ho strekka til som mor?

«Eg trur ikkje det er nokon som opplever å mista i sjølvmord, som ikkje føler på skuld og ansvar»

Livet etter døden

Hunden er det dyret i verda som les kroppsspråket vårt best. Dei les oss menneska betre enn me les kvarandre.

Det seier Geir Marring medan han kikkar ut på julesnøen som regnar vekk utanfor kontoret. I ti år har han drive dyreklinikk her, i den nedslitne bydelen Sinsen i Oslo. Ein gong var han urokråke og skuletapar. No er han eksperten som journalistane ringer til når dei vil laga saker som «Sjekk hvilken hunderase som passer best for deg» og «Derfor blir hunden en gneldrebikkje».

På pulten ligg ei svart og gullfarga skilue som snart skal bli til julepresang til ein ung gut som har ein tøff bakgrunn.

– Guten er veldig glad i langrenn. Denne lua er eit ekte samlarobjekt som eg fann på internett.

På tastaturet ligg eit brev frå namsmannen. Dei dårlege nyheitene er ikkje adressert innehavaren av Sinsen Dyreklinikk. Brevet er heller til ein tidlegare fengselsinnsett som Geir Marring prøvar å hjelpa ut av ein destruktiv gjeldsspiral.

Mykje av livet til Marring handlar om å hjelpa det nokon kallar dei svake i samfunnet. Ein gong var han sjølv ein av dei.

Geir Marring var eleven som alltid sat lengst under prøvar og eksamen, men som ofte leverte eit nesten blankt ark. Han såg tal og bokstavar som svømte rundt på papiret. I dag seier me ADHD og dysleksi. Som barn fekk han heller merkelappar som «uhøfleg», «dum» og «samfunnstapar».

– Det var få som såg at eg var dårleg på skulen. Det gjorde at eg ofte vart misforstått. Eg måtte visa meg fram på andre måtar; eg knuste ruter, bråka og var klassens klovn. Eg følte ofte eg ikkje var bra nok, verken for dei i klassen eller for foreldra deira.

«Dyr dømmer deg ikkje. Dei tek deg for den du er»

Hundedagar

hadde arbeid eller inntekt, kasta kredittkortselskap pengar etter meg. (…) Eg tok opp forbrukslån på masse småsummar og brukte alt på stoff, med unntak av ein ny Caddy.»

Caddy-varebilen brukte Raymond Lie til å koma seg rundt for å kjøpa og selja narkotika. 45-åringen frå Sotra fortel i Bergens Tidende om korleis det var å enda opp med 300.000 kroner i inkassokrav då han endeleg vart nykter. Den bakrusen deler han med mange i sårbare situasjonar som har teke opp forbrukslån.

 julestria har Bergens Tidende (BT) lansert ein imponerande serie om Fattig-Noreg. Avisa presenterer lag på lag med statistikk, kronikkar og intervju med folk som lever i fattigdom. På eit debattmøte i regi av BT førre veke fortalde Raymond Lie sin historie. Han fortalde om korleis gjelda hans er blitt kjøpt opp og seld vidare til andre som krev den inn. Renta er så høg at han aldri kjem til å bli gjeldfri, ifølgje han sjølv.

Vidaresal av kredittgjeld høyres unekteleg ut som ein dårleg idé for samfunnet. Men ifølgje Finanstilsynet brer praksisen om seg. I løpet av dei siste åra er det etablert fleire føretak som kjøper porteføljar med misleghaldne forbrukslån. Frå slutten av tredje kvartal i fjor til i år vart det vidareseld misleghaldne lån for ni milliardar kroner, ifølgje tilsynets ferske utgåve av «Finansielt utsyn».

Det er nesten ei dobling frå 2017. Og forbrukslån tronar på misleghald-toppen samanlikna med andre typar lån.

er blitt ei attraktiv handelsvare», skriv Christian Meland, kredittsjef i Sparebank 1 Kredittkort, i ein kronikk i Dagens Næringsliv i april. Han viser til at bankane tidlegare måtte føra det som tap om inkassoselskapa ikkje klarte å krevja inn gjelda.

No kan bankane i staden selja vidare krava i pakkar eller buntar – «bundle» i amerikansk finans-lingo. Du som kunde er blitt seld, og dei som eig forbrukslånet ditt, kan like gjerne sitja i London eller New York som i Oslo.

 vidare, kan banken «viska vekk» tapa på dei som ikkje klarar å innfri lånet, skriv Meland.

Dei som kjøper ein bunt med kredittgjeld vil på si side få inn så høge renteinntekter frå dei som klarar å betala, at det kan overgå summen som heile bunten opphavleg skulda.

«Du som skuldar pengar, sit igjen med svarteper» 

Eit liv på krita

Dette skulle eigentleg vera eit juleintervju. Utanfor vindauget lavar snøen ned, og burettslagsjuletreet ruvar mellom lågblokkene. Inne hjå Wim Van Overvelt er julekransen, nellik-appelsinen og peparkakehuset på plass. Gründeren av ein rykande fersk adventskalender ser sjølv litt ut som ein julenisse, med blondt hår og skjegg.

Så opnar han munnen og deler sitt første juleminne frå Noreg.

– Det var litt av eit sjokk. Å sjå så mange gåver under juletreet. Eg fekk presangar frå folk eg aldri hadde møtt før. Det kjennest …

I barndommen i Belgia betydde jul litt ekstra god mat og tre–fire presangar som blei pakka opp i ro og fred. Då Wim Van Overvelt skulle feire jul med sin nye, norske familie, tok gåveoppakkinga tre timar.

– Etter at me var ferdige å pakka opp gåver, måtte me reisa heim, for klokka var nesten midnatt. Eg hugsar eg følte meg litt skuffa. Var det dette jula skulle handla om?

Møtet med norsk overflod var kimen til at Wim Van Overvelt skulle enda opp som julegründer. Det siste halve året har han brukt på å utvikla ein alternativ julekalender kalla Advent for alle, der inntektene går til 24 ulike humanitære organisasjonar.

«Eg skulle jobba med marknadsføring via telefaks. Telefaks!»

Julegründeren

Paul S. Amundsen

Alt starta i femte klasse. Kanskje var det fordi han var ein keivbeint venstreback som aldri trefte ballen. Eller fordi han var for god til å dansa. Kanskje var det lærarinna som sette det heile i gang, då ho fortalde klassen at Pål var blitt eit skilsmissebarn – ei skandale i småborgarlege Drøbak på slutten av 1950-talet.

Eller det kan ha vore heilt tilfeldige grunnar til at Pål Bjørby vekte klassekameratane sin appetitt på undertrykking.

– Eg vart sterkt mobba frå femte klasse og ut skuletida mi i Norge. Det veksla mellom fysisk og psykisk mobbing, og det gjekk knapt dagar der eg ikkje blei slått av andre elevar, fortel han.

Det var ein gut i klassen som var verst. Han ana noko som Pål Bjørby sjølv enno ikkje hadde blitt klar over.

– Eg trur han lukta homo. Homo var heilt uspiseleg for han. Og så trur eg det var greitt for han å ha eit offer å plukka på. Det vaks han på.

Dei neste ti åra var Pål Bjørby liksom litt på vent. Han tagde, las og dagdrøymde, gjekk lange turar på ski i skogen, eller ned til Oslofjorden for å sjå på sjøen og høyra suset i furutrea. Han venta på ein sjanse til å koma seg vekk.

– Ein skal aldri undervurdera kva eit ungt barn lærer seg å forstå.

I dag er Pål Bjørby ein 71 år gamal mann med kvitt hår og skjegg og med det tolmodige blikket som liknar ein bestefars. Frå kontoret i Bergen serverer han intrikate historier på pent riksmål ispeidd amerikanske gloser, som om den gong han reiste til ein rumensk kibbutz med ei venninne som var tidlegare Frøken Norge-modell.

«Bodskapen var at menn som seier dei kan tilby kvinner god sex, er valdtektsmenn»

Eit rom å vera fri i

 i Berlin fjor hamna eg på konferanse i regi av avisa Die Tageszeitung. Tema var «Korleis ønsker me å arbeida?» og tok for seg korleis venstresida bør møta framtidas arbeidsliv. Men mange av paneldeltakarane enda heller opp med å diskutera om me i det heile tatt har lyst til å jobba. Utopien om borgarløn – ei garantert minsteinntekt frå staten – gjekk igjen i mange av debattane, i tillegg til draumane om ein seks timars arbeidsdag. Leiar for venstrepartiet Die Linke, Katja Kipping, snakka om ein kulturrevolusjon, med mindre arbeid og meir tid til familie, frivillig arbeid, fritid og politisk engasjement.

Ute i den lyse vårkvelden kjente eg på ein viss frustrasjon. Her stod me midt i det geografiske opphavet til den protestantiske arbeidsetikken, medan folk snakka om arbeidet som eit hinder og ein fiende. Kva med alt det gode me får av å gå på jobb? Arbeidet gjev oss lønn så me kan vera sjølvhjelpne. Me får kunnskap, sjølvtillit og fagleg fellesskap. Mange av oss treng rutinar og ein grunn til å koma seg opp om morgonen. Me treng nokon å eta lunsj saman med. Eg er ein av dei som gler seg til å gå på jobb, og må innrømma at eg rista litt på hovudet av verkelegheitsfjerne tyskarar.

var litt fjern. For opprullinga av Nav-skandalen har ikkje berre sett dei fire statsmaktene i forlegenheit. Skandalen har også vist ein flik av sosialstatens grimme ansikt. Reglar har blitt benda og brotne og IP-adresser er blitt spora med eit mål for auga: Det skal ikkje vera for godt å gå på trygd. Ein sydentur, som kan hjelpa mot gikta eller vinterdepresjonen, kan vera farleg i så måte. Ferien kan gjera det lettare å ikkje stå i ein jobb.

Fengslinga av uskuldige har skjedd i ein større samanheng. Nav har dei siste åra vore prega av ei såkalla effektiviseringsreform som betyr ostehøvelkutt på budsjetta. Arbeidsavklaringspengar og uføretrygd er blitt kutta. Kutta er grunngjevne med den same ideen om at det å vera på trygd ikkje skal vera for attraktivt, samanlikna med det å stå i jobb.

 om arbeidslivet vårt? Om det er så attraktivt å hamna i Nav sin papirkarusell for så etter mange år kanskje bli krona med ei uføretrygd på rundt 300.000 kroner i året – kva seier det om alternativet?

Nav-skandalen peikar mot eit arbeidsliv som ikkje klarar å gje alle verdigheit og glede.

Tankane mine vandrar til ein av monologane til den amerikanske komikaren Chris Rock, der han snakkar om forskjellen på jobb og karriere. I dag har han ein karriere der han kan styra kvardagen sjølv og følgja draumane sine. Ein gong hadde han ein jobb. Han droppa tidleg ut av skulen og hamna i ein ordentleg drittjobb i oppvasken på ein sjømatrestaurant. Der stod han og reinska tallerknar for reker medan han prøvde å unngå å sjå på klokka fordi den gjekk så altfor sakte. Minsteløn-jobben har lært han ein ting, som han seier i monologen: «Nokon folk har jobbar, nokon folk har karriere. Folk med karriere som er saman folk med jobb, må læra seg å halda kjeft.»

 ein vakker idé som bygger på eit fundament: at arbeidslivet skal vera ein god stad å vera. Det er dessverre ikkje lenger opplagt. I fleire bransjar forvitrar fagforeiningane og lønningane blir pressa nedover. Kravet om evig effektivisering dyttar ut dei av oss som ikkje klarer å prestera på topp til ei kvar tid. Mange arbeidsplassar for dei med kortare utdanning har forsvunne. Då kan me enda opp med å måtte velja mellom ytterlegare struping av trygderettane eller å ta ein real diskusjon om korleis me vil jobba i framtida.

«Skandalen har vist ein flik av sosialstatens grimme ansikt»

Tukt og tvang

Du veit, han solbrune mannen med god diksjon som tok Framstegspartiet frå skrullete protestparti til rekordoppslutning. På 1980-talet fekk Norges prototype av Donald Trump mykje merksemd då han langa ut mot flyktningar, finnmarkingar og åleinemødrer. Sistnemnde gruppe omtala han slik: «Alenemødre som ved uansvarlig livsførsel har seg selv å takke for at de har kommet i denne situasjonen, får i dag for mye hjelp fra det offentlige.»

 litt retro. Den idylliske ideen om kjernefamilien svinn hen og skilsmisse er ikkje lenger tabu. Dermed er det ikkje lenger innanfor å sjå ned på dei som oppdrar barn åleine. Eller? Sist veke kom ny statistikk som stadfestar at det framleis er tøft å vera åleinemor i Noreg. Ein av ti einslege forsørgarar som er i jobb og har barn under 18 år, lever under fattigdomsgrensa. Analysen frå Statistisk sentralbyrå (SSB) viser at desse åleineforsørgarane har dobbelt så stor risiko for låginntekt enn eit gjennomsnitts lønnstakarhushald. For ein einsleg forsørgar med eitt barn, betyr låginntekt å sitja igjen med under 287.700 kroner etter skatt i året.

Før i tida vart åleinemødrer hetsa fordi dei braut samfunnets strenge seksualmoral. Dei vart sett på som lettsindige og laussleppte kvinner som sette «uekte» barn til verda. I dag er vanæra knytt til det å ikkje kunne forsørga seg sjølv, seier professor i sosiologi, Liv Johanne Syltevik, som har forska på åleinemødrenes historie dei siste 100 åra. «Skammen har skifta fra å være noe som er knyttet til familie- og moralnormer til å være noe som er knyttet til det å ikke ha lønnsarbeid», seier Syltevik til forskning.no.

skal kunna forsørgja seg sjølve og barna, er tydeleg i utviklinga av overgangsstønaden. Denne stønaden er ein av få ytingar som er øyremerka einslege forsørgarar. Då den vart innført i 1964, skulle den gje åleineforeldre meir tid til barna. Sidan den gong har ordninga blitt modernisert, det vil seia stramma inn og lagt om til at mottakaren skal ut i jobb. Omsorg for barn vart erstatta med arbeidslinja.

Problemet er at sjølv om åleineforeldre arbeider, så har dei i dag likevel større risiko for å vera fattige. SSB viser til at einslege forsørgarar oftare jobbar i dårleg betalte jobbar innan til dømes vikarbyrå og reingjering, og mange jobbar deltid. I tillegg kjem opplagde utfordringar som at åleineforeldre går glipp av stordriftsfordelar og at dei har mindre kapital til å koma seg inn på bustadmarknaden med.

Den tøffe situasjonen for mange åleinemødrer er på eit vis eit destillat av dei likestillingsproblema me har i Noreg. Kvinner jobbar mindre og i yrke med låg løn, i tillegg til at dei tek større ansvar for barna. Desse ulempene blir til ein viss grad jamna ut i eit tradisjonelt parforhold. I eit heterofilt parforhold kan mannen «subsidiera» hushaldet og på denne måten mildna effektane av manglande likestilling i samfunnet generelt.

 merker mange kvinner først når forholdet tek slutt. For sjølv om papparolla har endra seg, så ender som regel kvinnene opp med omsorgsansvaret for barna. Kvinner har fire gongar større sjanse å bli åleineforsørgar enn menn. Kampen for å betra åleinemødrer sine kår er dermed interessekamp for oss kvinner. For me kan alle enda opp i den situasjonen der me står åleine.

Heldigvis er det ikkje lenger ok å rakka ned på åleinemødrer sin «uansvarlege livsførsel». Men framleis er samfunnet innretta etter norma om at barnefamiliar skal ha to inntekter. Det trugar reell likestilling og er med på å forklara kvifor det blir fleire fattige barn i landet vårt.

«I dag er vanæra knytt til det å ikkje kunne forsørga seg sjølv»

Stå ikkje åleine

– Eg har møtt ordførarar frå heile verda og sagt til dei at dei må stå saman og handla for å få ned klimagassutsleppa, seier Alexandria Villaseñor.

Det er ti månadar sidan ho for første gong sette seg ned framfor FN-bygningen i New York. Sidan då har den amerikanske 14-åringen heldt fram med å sitta der kvar fredag, i ein skulestreik inspirert av svenske Greta Thunberg.

No byrjar ho å gje opp FN. Men den unge klimaaktivisten ser eit håp i C40-byane – eit nettverk av 93 byar som har forplikta seg til lokale klimakutt for å nå 1,5-grader-målet. Klassekampen møtte Villaseñor under klimatoppmøtet for C40-byane i København førre veke.

– FNs klimatoppmøte har feila. Derfor er denne konferansen så kraftfull. Byane kan vera leiarar i klimakampen. Dei kan tenka globalt og handla lokalt.

Ho er ikkje åleine om denne optimismen. Når FN og nasjonalstatar slit med å spikra forpliktande avtalar om utsleppskutt, festar stadig fleire blikket til byane. Byane er mindre, smidigare å navigera, og husar mange menneske – i C40-byane åleine bur det over 700 millionar menneske.

– Byane kan redda planeten om me står saman. Det er me ordførarar som har flaum i gatene våre og brannar som øydelegg hus og drep borgarane våre. Me kjenner det i lungene, i liva og i budsjetta våre, sa nyslått C40-leiar og borgarmeister i Los Angeles, Eric Garcetti under konferansen.

Han hevda at C40-byane er den einaste gruppa som kan møta klimakrisa.

– Det transnasjonale nivået er øydelagt. Og i nokre tilfelle driv nasjonale leiarar med dødsralling for «Flat Earth Society» og trur at desse problema ikkje eksisterer, sa Garcetti med eit nikk til president Donald Trump, som har kunngjort at han vil trekka USA frå Parisavtalen.

«Ein trur at dette århundret vil tilhøyra byane meir enn nasjonalstaten»

Slaget i byane

Frå hagestolen kan Liv Anne Bergo sjå korleis Bergovatnet blenker i sola. Det store vatnet opnar opp den smale og kronglete fjelldalen Eksingedalen i Vaksdal kommune i Hordaland. Her på familiegarden har 53-åringen budd heile sitt vaksne liv, takka vere ei historisk lovendring som kom då ho var barn.

– Eg vaks opp på ein gard med tradisjonelle kjønnsroller. Det var alltid sagt at den eitt år yngre bror min skulle ta over garden. Eg lærte aldri å køyra traktor og blei sett til å gjera typisk kvinnearbeid som å baka, vaska og stella for besteforeldra mine, fortel ho.

I 1974 vart odelslova radikalt endra. Til då var det gutane som hadde odelsrett, sjølv om dei hadde eldre søstrer. Lovendringa sikra likestilling i odelsretten for gutar og jenter som var fødd etter 1. januar 1965. Liv Anne Bergo var eldst i søskenflokken og fødd i 1966. Slik vart ho del av den første generasjonen kvinner med odelsrett. Ho stod først i rekka for å ta over garden den dagen foreldra ville gje seg som bønder.

– Då eg gjekk på ungdomsskulen, sa eg til foreldra mine at eg ville ta over garden når eg blei vaksen. Far min likte det ikkje. Det var bror min som skulle ta over garden, sjølv om han ikkje ville det sjølv. Eg synest det var urettvist.

Stemma hennar er klar og tydeleg, ho løfter ofte haka og speidar litt utover før ho snakkar.

Men Liv Anne Bergo stod på sitt. Etter å ha reist ut for å ta vidaregåande og femårig landbruksutdanning på Ås, kom ho tilbake og tok over familiegarden, medan foreldra flytta til kårhuset.

– Eg treivst godt med landbruksstudia, altså. Men valet om både å studera og det å ta over garden vart kanskje gjort litt på trass.

Kvite og svarte ulldottar spring rundt på bøen ved Bergovatnet. Det er den siste veka i september, og ei av dei mest nervepirrande og utmattande delane av året for ein sauebonde.

«Eg tenkte mykje på det som tjueåring, at eg ikkje orka å vera her i Eksingedalen åleine»

Kvinne for sin rett

 byr på mange gleder. Min favoritt er å gå rundt i gatene og kikka på betongklumpane og tenka på alle menneska som bur der. Bygga viser lag på lag av ulike tidsepokar og arkitektoniske ideal, litt som årringane på eit tre.

I helga kom eg over eit bustadsameige frå 1980-talet på Skullerud, ein drabantby søraust i hovudstaden. Dei femetasjes blokkene ligg strødd ut over eit stort område, alle vend inn mot ein open plass med benkar og fotballbane. Like ved ligg ein fortryllande liten skog som dempar trafikkstøy og lovar born gøymestadar og privatliv frå foreldras granskande blikk.

 gode i byen, og store friareal er ofte resultat av ein langvarig interessekamp. I fjor kom Ketil Moe og Johan-Ditlef Martens med boka «Hva er en god bolig? Boligens utvikling i Norge fra 1650 til 2017». I Morgenbladet skildrar dei korleis krava til størrelse, utforming og bukostnadar i stor grad vart styrt av forbrukarane frå 1930 til utpå 1980-talet. Leigebuarforeiningar, bustadbyggarlag, fagforeiningar og parti hadde ei hand på rattet i bustadpolitikken. «Slik er det ikke lenger», skriv dei vidare. «Boligsak har forsvunnet fra den politiske radaren.»

På Skullerud kan du sjå spor etter denne utviklinga om du går ned frå eventyrskogen og i retning t-bane-stasjonen. Her opnar det seg opp ein ny årring – ein ny generasjon bustadblokker. Dei er høgare, mørkare og står tettare. Store, opne grassletter er erstatta av små plassar i betong, med ei huske klemt inn imellom husa. Her er det få gøymestadar for born som vil leika før middagstid.

bustadløysingar opp i Oslo – bygg som tøyer strikken for reglane for lys, plass og friområde. Frå 1985 til 2011 krympa gjennomsnittshusværet i Oslo med 50 kvadratmeter. Utbyggarane argumenterer med at lemping på reguleringane kuttar kostnadar og opnar bustadmarknaden opp for fleire. Likevel er det slik i dag at ein ferdig utdanna sjukepleiar berre har råd til fem prosent av bustadane i Oslo. I den siste tida har utbyggarane fått eit nytt argument for fortetting: Det å bu tett er bra for klimaet sidan det reduserer energibruken og gjer det lettare å satsa på kollektivtransport.

Men fortetting har også kostnadar, ikkje minst for dei minste. I ei masteroppgåve frå 2010 viser Kjersti Prytz Cederkvist at barn ofte er taparane i nye bustadprosjekt. Landskapsarkitekten har sett på tre nybyggprosjekt i Oslo som alle gav dispensasjonar frå kravet om leikeplass til større barn. Desse barna blir vist til offentlege friområde, som i praksis fører til nedbygging av rekreasjonsområda i byen.

som Oslo er det ofte kortsiktige og profittdrivne perspektiv som rår. Cederkvist peikar på meklaren som ein viktig premissleverandør for nye bustadprosjekt. «Meglernes interesse er knytt til førstegangssalg av leilighetene, og barn er som regel ikke en prioritert gruppe i dette kortsiktige perspektivet.»

Ei gruppe som ofte hamnar i interessekonflikt med utbyggarar og meklarar, er arkitektane. I 2018 fekk arkitektstanden eit skot for baugen då regjeringa endra kvalifikasjonskrava på større byggeprosjekt. No treng ikkje lenger byggherren ha med seg arkitektar på prosjektering på mellomstore byggeprosjekt. «Me har mista makt innan byggebransjen, no må me ta den tilbake», sa arkitekt Magne Magler Wiggen til Arkitektnytt i vår.

arkitektane vera ein viktig buffer mot marknadsstyringa av bustadsektoren. Men det spørst om det er nok, om ein vil ha bustadpolitikk tilbake på den politiske agendaen.

«Opne grassletter er erstatta av små plassar i betong»

Boltreplass

Anniken C. Mohr

Året er 2016, og Paul Olai-Olssen har ein plan. Fotografen, eks-C-kjendisen og naturelskaren skal forlata alt, slik han ofte før har gjort, og setta seg på eit sykkelsete. Målet er å sykla frå Oslo til Laos i Søraust-Asia. Først skal han berre jobba inn litt pengar som sykkelbod.

– Planen var å jobba eit halvt år. Men så vart far min sjuk.

I dag kan Paul Olai-Olssen kikka ned på sin utvida familie frå kontoret i LO-bygget ved Youngstorget i Oslo. På torget står fotsoldatar i den nye app-økonomien. Dei har på seg rosa jakker med gule vestar over. Vestane symboliserer at dei er i streik. Dei rosa jakkene viser at dei til vanleg jobbar for matleveringstenesta Foodora. Men no har dei parkert syklane, for dei er blant dei 142 sykkelboda som er tekne ut i streik med krav om tariffløn.

Som nestleiar i Foodora-klubben er Paul Olai-Olssen deira nestkommanderande. Det er ikkje opplagt at mannen som ein gong var kjent som «Padle-Paul frå TV 2», skulle enda opp her.

– Før lo eg av fagforeiningar. Eg hadde vener som jobba i bygget her, som slutta å invitera meg fordi eg ikkje høyrde til. Eg lo av dei raude fanene deira. Eg skjønte ikkje kvifor folk ikkje kunne klara seg sjølve, seier han.

– No er eg blitt fullstendig hekta på fagforeining.

Ifølgje fordommane er den typiske Foodora-syklisten ein ung, ofte utanlandsk student med labre sykkelkunnskapar som humpar rundt med ein svær kasse take-away på bagasjebrettet.

52-åringen passar ikkje heilt med klisjeane. Paul Olai-Olssen er senete og slank, har stort skjegg og intenst levande auge. Då han vart sykkelbod for Foodora med ei snittløn på rundt 160 kroner timen, følte han at han hadde fått draumejobben.

«Den einaste gongen eg er åleine på reise, er når eg er saman med nokon»

Eit liv på hjul

med pappen på jobb. Saman reiste me ut med Subaruen for å besøka bønder og kyrne deira i Vossa-området. Eg vart fôra med vaflar, fekk klappa kyr og noko å fortelja om til klassekameratane.

Pappen var på den tida del av den store Tine-familien. Han arbeidde som mjølkekontrollør og tok prøvar for å sjekka at kvaliteten på mjølka var på topp før den hamna i butikkhylla.

 tider for eit bondeeigd samvirke som snakkar meir og meir som eit moderne, framoverlena konsern. Sist veke fekk me vita at Tine skal kvitta seg med 400 årsverk innan 2021. Tine har i dag 4300 årsverk, og varslar at kutta kan råka både støttefunksjonar, transport, hovudkontor og meieri.

«Me må driva effektivt for å gje best mogeleg mjølkepris til eigarane, og då må̊ me også ta nokre upopulære beslutningar for enkelte», seier konsernsjef i Tine, Gunnar Hovland til fagbladet Buskap.

Eit av desse potensielt upopulære vala er å legga ned meieriet på Voss. Meieriet produserer ost og lokalfavoritten Vossadravle og har i dag 25 tilsette. Planane om nedlegging har ført til protestar. Bygdekvinnelaga peiker på at Voss alt har tapa mange arbeidsplassar til sentralisering. I eit innlegg i avisa Hordaland skildrar dei uro for miljø og vegtryggleik om mjølkebilane må legga ut på endå lengre reiser til nærmaste meieri. I april i år la meieriet på Øystese ned. Tine-konsernet skal i løpet av året bestemma om Voss må følgja etter.

ligg tre trendar. Dels handlar det om internasjonal handelspolitikk. Frå 2020 får ikkje staten lenger lov å gje eksportstøtte til Jarlsbergost, etter eit WTO-vedtak. Dermed forsvinn behovet for 100 millionar liter mjølk i året. I tillegg aukar importpresset, samstundes som at me forbrukarar kjøper mindre meieriprodukt.

Medan norske meieri er i faresona, ferdigstiller Tine no eit stort meieri i Irland til rundt 750 millionar kroner. Det skal produsera Jarlsbergost i Irland på irsk mjølk for eksport til Europa, USA og Australia. Målet er ifølgje fagbladet Buskap å «optimalisera verdien av Jarlsberg internasjonalt og henta tilbake overskott til den norske mjølkebonden».

Kvifor skal eit norsk bondesamvirke produsera ost i Irland på irsk mjølk? Det heile kan minna om då dåverande NSB vann kontrakten på å køyra tog i Sverige, månadar før dei tapte Sørlandsbanen. Begge døma viser aktørar forankra i ein tanke om samfunnsnytte – kollektivtransport eller nasjonal matforsyning – som går seg vill i ei ny verd av ekspanderande marknadar og stordriftsfordelar.

 og seia med Margaret Thatcher: «There is no alternative». Me drikk mindre mjølk, så då må vel Tine kutta? Dessutan er det er vanskeleg å forsvara norsk eksportstøtte til ost når bøndene argumenterer for tollvern andre vegen.

«Kvifor skal eit norsk bondesamvirke produsera ost i Irland?»

Spilt mjølk

var ein makaber spøk. Eit magasin som hjelper folk som gjennom historia har blitt forfølgd og utrydda av nazistar, gjev spalteplass til holocaustfornektarar. Men no har det altså skjedd: Magasinet Folk er folk, som blir selt av romfolk på gata, trykker tekstar frå det ypparste Noreg har å by på innan hat.

Magasinet lèt Alliansen og Folkebevegelsen mot innvandring (FMI) få boltra seg i spaltene. Alliansen blir leia av ein som på Twitter går til krig mot «dette falske holocaust-narrativet» medan FMI rallar på om «rasefremmende» som trugar med å invadera Europa.

Redaktør Bjønnulv Evenrud forsvarar valet i ein leiarartikkel med tittelen «Beviset ligger i puddingen». Det er uklart om det er puddingen som ligg igjen i doskåla han siktar til, men ein ting er klart: Dette er ein genial forretningsidé. Fleire upopulære grupper bør bruka uvitande hjelparar til å spreia bodskapen sin. Her er nokre tips.

Mange har eit problem med oss. Men me tenker jo berre på barna. Ser me ei såkalla mor som gjev babyen morsmjølkerstatning på flaske, ringer me straks Barnevernet. Det same gjer me sjølvsagt om me ser foreldre som gjev barna raffinert sukker eller quinoasalat som ikkje er økologisk. Tenk på barna. No har me infiltrert over halvparten av alle barselgruppene i landet, klare for å reinska opp.

Me er ein utsett minoritet. Me blir latterleggjort berre fordi me tørstar etter rettferd for alle verdas befrukta eggceller – eller mini-menneske, som me likar å kalla dei. Kvinner – eller eggcelle-varmarar, som me likar å kalla dei – kan protestera så mykje dei vil. For me er nemleg ein utsett minoritet med regjeringspost. Makt hjelper. No har me i det skjulte byta ut angrepillene på apoteka med tic-tacs. På helsestasjonane for ungdom har me klistra opp bilder av foster i tjuande veke.

Folk ser stygt på meg på gata, ass. De er misunnelige. De ser hvordan jeg cruiser nedover Løkka med en høytaler på styret. De ser meg sneie borti en barnevogn og meie ned en skrukkenisse (eller pensjonist, som de kaller seg selv). Jeg skrur opp volumet. De bare hater. Jeg bare yolo. Nå har jeg fått tilgang til medlemslistene til Norsk Handikapforbund. Familien til alle nye medlemmer får tilsendt en kupong med «Ta tre digge cruiseturer, betal for bare to.» Yolo.

Utan filter

For hybeljenter på vidaregåande på Voss gjaldt berre ein regel: Du kunne ikkje bli saman med ein gut som ikkje hadde lappen. Det var heilt meiningslaust. Bilen var inngangsporten til alt som smakte fridom. Den lova skyss til skulen når det regna, turar ned på Essoen for å kjøpa smågodt, sjansen til å bli køyrt vekk frå den vesle, mugne hybelen og inn i eit ope landskap.

For mange av oss er bilen framleis dette. Den sørger for at du slepp å stå ute i kulda og venta på ein buss som kanskje ikkje kjem. Bilen gjev deg mogelegheita til å enkelt transportera barna og treningsbaggane deira trygt heilt fram til døra.

For andre er bilen ei forbanning. Den er skuld i at mange astmatikarar må sjekka luftkvaliteten på nett for å finna ut om dei kan ta ein spasertur ut i bygatene. Bilen er farleg – i fjor døydde 108 personar i trafikken, og 565 vart hardt skadd. Fleire bilar i bygatene gjer det mindre freistande å sykla til jobb, eller sleppa borna ut for å leika. Sist men ikkje minst: Bilen spyr ut CO2 – vegtrafikken står for 17 prosent av dei totale utsleppa av klimagassar i Norge.

No tek stadig fleire opp kampen mot bilen. Politikarane er væpna med eit arsenal av verkemiddel. Ved innfartsårene til byane set dei opp bomstasjonar som skal vera med å finansiera kollektivutbygging, inne i byane forsvinn parkeringsplassar, og bilvegar blir gjort om til sykkelveg.

Men dei møter motstand. Nystarta anti-bompengeparti trugar med å kuppa lokalvalet til hausten. I Bergen er Folkeaksjonen Nei til mer bompenger (FNB) det største partiet på målingar.

Bompengeopprøret er i stor grad eit semi-urbant oppgjer, leia av bilistar i randsona av byane. Dei meiner dei er avhengige av bilen for å få kvardagen til å gå opp. Ifølgje nettstaden Pollofpolls.no har bomlistene einsifra oppslutning sentralt i Oslo og Bergen, men solid tosifra støtte i dei ytre bydelane i desse byane.

Korleis hamna me her? Og kva må me gjera, om me skal fri oss frå bilen?

Følgene av privatbilismen er ei lenge varsla katastrofe. Alt i 1973 skreiv den austerrikske filosofen André Gorz essayet «The social ideology of the motorcar». Den dystopiske teksten varslar ei tid med forureina og ubebuelege byar, sjellause forstadar og evig pendling i kø.

Det er ikkje smertefritt å gå vekk frå bilen. Bompengeaksjonen er uttrykk for at ting er blitt vanskelegare i kvardagen for mange.

PÅ HJUL ETTER FRIDOM

 prinsipp her i Noreg at me skal dømmast av våre likemenn. Kriminelle skal dømmast av kriminelle. For me er jo alle syndarar. Slike tankar gjennomsyrar Framstegspartiet, partiet som ser ut til å ha runda straffelova med god margin. Og ofte er det dei kreative innfallsvinklane som dukkar opp. Mogelegheiter som du kanskje ikkje har tenkt på før. Triksa med reiserekningar? Betala null i skatt, men ha stortingsløn og millionar i formue? Leika russisk rulett i fylla? Det høyrest nytt og spanande ut, men det er alt gjort – av ein Frp-ar.

Så tenker du kanskje at det ikkje finst paragrafar igjen å bryta. Der du tok feil. Denne veka kom det fram at Frps sjuande justisminister i rekka er klaga for å ha brote utlendingslova. UDI meiner at ein moderne slave – unnskyld, ein deltakar på kulturutveksling med mål om å auka kunnskapen om norsk språk og samfunn – jobba og budde ulovleg hjå Jøran Kallmyr. Han seier at ho ikkje arbeidde for familien, men at han kan ha vurdert regelverket feil.

Lat oss uansett ikkje stoppa der. Det er så uendeleg mange ubrotne paragrafar igjen. Her er to:

 reiser folk seg i eit bompengeopprør. Dei lagar demonstrasjonar. Dei kan kuppa lokalvalet. Dei er ein trussel mot Frp sitt image som anti-bompengeparti. Til no har responsen frå Frp-leiinga vore tafatt: Ei lita innkalling til ekstraordinært krisemøte. Dei kan så mykje betre. For til no er det faktisk ingen Frp-representantar som er tekne for å ha brote paragraf 254 i straffelova som forbyr innesperring, bortføring eller på annan måte å ta frå nokon fridommen. Ingen Frp-ar er teken med ein knebla bompengeaktivist i bagasjerommet. Ikkje enno. 

 å vera gjeldsslave – altså å eiga eigen bustad. Det slo Frp fast denne veka. Her kjem muslimane med sitt renteforbod og skapar trøbbel. Kva skal ein gjera med folk som nektar å kasta seg på det pyramidespelet som den norske bustadmarknaden er? Kanskje kan det passa å minna om den spanande paragrafen 202. Paragrafen som forbyr misbruk av andre sin identitet for å oppnå eiga vinning eller påføra andre tap. Ingen Frp-ar er til no teken for å ringa ein forbruksbank, presentera seg som Ahmed og be om lån til å dekka eigenkapitalkravet. Kanskje endar Ahmed opp med eit godt tilbod med berre 75 prosent rente. Berre ein tanke.

Me er berre ved byrjinga. Det er enno paragrafar igjen.

Lov og rett

Det var det første eg tenkte då eg vakna i ørska. Nakken verka, augemaska var glidd opp, og det var blitt lyst ute.

«Du er i København», opplyste ein medpassasjer tørt då han såg angsten i augo mine. Eg treiv til meg veska mi og kippa føtene i skoa utan å knyta lissene, livredd for at bussen skulle køyra vidare i retning Berlin. Det var jo her eg skulle av. Utanfor bussen hadde himmelen opna seg. Det fanst ingen busskur her, ingen stad som kunne gje ly. Klokka var åtte på morgonen. Eg stod i ein svær sølepytt i øsande regn og prøvde å knyta skolissene og få på regntrekket på sekken medan eg forbanna min nyvunne flyskam.

For det er den skamma me ber på. Flyskamma som gjorde at eg valde å ta nattbussen frå Oslo til København framfor ei behageleg og kort flyreise. Og eg er ikkje åleine: Flyskam vart kåra som eit av årets nyord i Sverige i fjor. Her heime dukka ordet først opp i avisspaltene i mars i år, ifølgje medieovervakaren Retriever. Sidan den gong har flyskam dukka opp over 100 gonger i media.

Og burde me ikkje skamma oss? Nordmenn er i verdstoppen på flyreiser. Medan 80 prosent av folk på jorda aldri har sete i eit flysete, flyr me i snitt 4,5 gongar i året. Og me flyr meir enn nokon gong. Helgeturar til New York. Heile familien med til Bangkok. Parterapi i Praha.

Er det ikkje på tide å dra i nødbremsen og slå på litt skam? Eller er skam ei passiviserande kjensle som fører til fatalisme og apati?

Lat oss byrja med flyskammas heimland: Sverige. Landet der trendar oppstår, før dei ofte piplar over landegrensa til oss nordmenn. Ordet «flygskam» er blitt allemannseige, og tyske, franske og britiske medium rapporterer om nyordet litt på same måte som dei tidlegare fortalde verda om det danske omgrepet «hygge». På Twitter blir ordet brukt som emneknagg for folk som vil skryta over togturen dei er på eller hylla klimaaktivisten Greta Thunberg.

Dei anonyme aktivistane bak Instagram-kontoen Aningslösa influencers tek den litt lenger: Dei heng ut bloggarar sine flyvanar. Ei av bloggarane er «Ex on the Beach»-deltakaren Elin Woodie. På Aningslösa influencers sin Instagram-konto finn du eit manipulert bilde der Woodie poserer i bikini på ei strand i Malaysia, med teksten «3,6 ton CO2 per person» og ein tommel ned-emoji lagt oppå bildet. Estetikken på kontoen kan minna om den aktivistar brukar for å henga ut horekundar.

DEN SKAMMA ME BER PÅ 

 vårteikna er når Frp slepp Sylvi Listhaug ut på sommarbeite. Etter ein lang vinter i eksil er Listhaug svolten på ny ministerpost og nye veljarar. No har ho vore i Danmark for inspirasjon, og turen har tydelegvis vore ein augneopnar.

Til Aftenposten seier ho at det ikkje nyttar med kos, klapp og klem på gjengkriminelle. Forhåpentlegvis vil dette bety slutten på Oslo kretsfengsels utskjelte Koz&Klemz-avdeling der seriekriminelle blir straffa med popkornkveldar, hagesysling og «Love Actually»-maratonar.

 ikkje der. Listhaug vil også ha dobbelstraff. Sagt litt enklare: Dei som bryt lova i belasta område, skal møtest med dobbel så lang straff. Sagt endå litt enklare: Minoritetsgutar som sel hasj på Grønland på austkanten i Oslo skal straffast dobbelt så hardt som pappagutar som sel kokain på Røa på beste vest.

Forhåpentlegvis ignorerer Frp såkalla jussekspertar som kjem dragande med ørten konvensjonar som Noreg har underteikna og keisame rettsstatsprinsipp om likskap for lova og sånt. Forhåpentlegvis blir dobbelstraff standarden for fleire belasta samfunnsområde – ikkje minst innan media og politikk.

 som sender porno til barn, bør få som straff at dei må trekka seg frå partiet sitt to gonger. Kvar utmelding skal supplerast med ein lang og sjølvrettferdig Facebook-status om ei heksejakt som ikkje står i forhold til kva ein har gjort gale.

 som stikk tunga ned i halsen på unge praktikantar, må drikka dobbelt så mange kaffikoppar i duse omgjevnader når han skal snakka ut på riksdekkande fjernsyn om den tunge tida for familien.

 det som finst av presseetiske prinsipp, må avisa setta ned minst to interne kommisjonar der mellomleiar skal granska eigen sjef.

blir ferska i å skriva ut falske reiserekningar på turar til Geilo, må faktisk reisa til Geilo. Og bli der.

 det er ein god idé å stemma på dei to snille, små partia Venstre og KrF, får dei Sylvi Listhaug som statsråd. I to omgangar.