Guri Kulås

#fff

#000

I kveld er siste sjanse til å sjå eit særmerkt filmportrett av verdas fremste, aktive tyrefektar, superstjerna Andrés Roca Rey, på Kunstnernes Hus i Oslo.

«Afternoons of Solitude» er ein rein observasjon, som går tett på den rituelle, for lengst kommersialiserte, men i Spania også grunnlovsverna dødskampen mellom torero og tyr. Filmen følgjer ein sesong 

 – ein evig runddans av brutalitet på nær like arenaer i spanske storbyar. Berre mikrofonar monterte i «pauseboksane» til toreroane, fungerer som kommentarspor.

lange film oppmodar til konsentrert merksemd, der nyansar i repetisjonane er like viktige som den repetitive forma i seg sjølv. Små glimt slår sprekkar i fasaden – ein spitefull kommentar om fylla på tribunen, eit komisk hjartesukk til det prangande kostymet, som krev hjelp frå ein påkledar. Den katalanske regissøren skapar interessant distanse og friksjon gjennom taust nærvær og nærleik til film­objekta.

Det kan nemnast at spansk høgsterett i 2016 oppheva Catalonias forbod mot tyrefekting frå 2012.

 ‘banderilleros’ «debrifar» som soldatar i minibussen kvar kveld, sit Andrés fremst, filma 

av eit statisk kamera, like alvorsam og uutgrundelege som oksane han har nedkjempa. Tradisjonen lever tungt i han, men skildringa av Andrés føyer seg òg inn i rekkja av Albert Serras spelefilmar om erobrande menn og deira kamp mot døden, portrett av kulturhistoriske figurar som Don Quijote, Casanova (som møter Dracula) og Ludvig XIV.

Torero mot tyr

På nyåret 2022 la kammer­ensemblet Kyiv-solistane ut på Italia-turné. Risikoen for ein russisk storinvasjon var noko dei hadde tillate seg å spøka med. 24. februar var dei 15 musikarane utanfor rekkevidda til fiendens bomber, men utanfor deira eiga rekkevidd var også barn, ektefellar, søsken og foreldre i Ukraina.

Der og då, i samråd med «heimefronten», bestemmer musikarane seg for å halda fram turnéen i Europa for å samla støtte til heimlandet. Med heimehekla blomar i blått og gult på jakkeslaga og eit ukrainsk repertoar på notestativa, kasta dei seg ut i 46 konsertar i seks land i løpet av to månadar før turnébussen vart bytta med hus og eit halvårs engasjement ved Arktisk Filharmoni i Bodø.

dokumentaristen Trond Kvig Andreassen («Riv i hjertet – en film om Sondre Justad») kontakt. Hans norsk-­regisserte og -produserte film «Solistene», som nyleg vann det norske programmet ved Human dokumentarfestival i Oslo, ­skildrar det første fullskalakrigsåret frå eksilperspektiv.

Røynslene og kjenslene musikarane delar med oss – som sjokk, sinne, sorg og skuldkjensle – talar for millionar av ukrainarar som flykta frå heimlandet. Samstundes gjev den velredigerte filmen oss ei nærast intuitiv forståing av musikk som overlevingsstrategi og motstandshandling, i tillegg til å gje uttrykk for lengsel etter (tapte) menneske og stadar. Som det nybygde konsert­huset i Kherson med sin gode akustikk – eitt av mange ukrainske kulturbygg som raskt vart jamna med jorda.

Krigens tvungne eksil og musikkens eksistensielle kraft er filmens to hovudtema, som blir fletta saman på innsiktsfullt vis gjennom framstillinga av dei sterke individualistane i solistorkesteret. Berre éin gong blir vi diskret minte om at det har vore ein aktiv regissør som òg har stilt spørsmål og fått dei medverkande til å opna seg.

ganske intim film trass i at det er unntakstilstanden som definerer rammene for forteljinga og set grensene for kor godt vi blir kjende med musikarane. Mykje av intimiteten blir skapt gjennom fråvær av forteljarrøyst og god bruk videoopptak frå musikarane sine mobiltelefonar.

Reint praktisk skuldast nok dette eit behov for bildemateriale både frå Ukraina og frå turnéen før Andreassen vart involvert, men estetisk gjev snuttane av spontant dokumentert kvardagsliv og barneleik, byskildringar og reiser også ei kjensle av autentisitet og empativekkjande identifikasjon.

slag kryssar farlege grenser i kyberrommet. Skjermane som lyser opp ansikta i turnébussen, formidlar siste nytt frå fronten medan opptaka konkretiserer det kontrasterande eksillivet: erfaringa av at livet er sett på vent, at ei planlagt framtid er avlyst, at det er nær uråd å slå seg til ro i utlandet, men kanskje heller ikkje noko å venda heim til.

Mannen til fiolinisten Katja, som er sentral i filmen, blir sendt til Donbas medan ho er utanlands. Paret ville starta familie. No sit ho i staden ved eit vinterkaldt atlanterhav og les ein brosjyre med informasjon frå den ukrainske staten til pårørande for soldatar i fall dei blir sakna i strid eller drepne. Orkesteret blir ein ny familie og eit sårbart Mini-Ukraina i eksil.

Motstandsmusikk

Gudefiken er ein snyltarplante som spreier frøa via (fugle) avføring. Treet veks ovanfrå og ned på vertsorganismen, og på veg mot jorda sprenger røtene stammen på det opphavlege treet. Veksten som har gjeve gudefikenen liv, blir kvelt.

Tittelen på Mohammad Rasoulofs siste film frå Iran er ein slåande metafor for Den islamske republikken. Før Cannes-premieren på «Frøet frå det hellige fikentreet» i 2024, flykta ein av vår tids viktigaste regissørar frå heimlandet etter å ha vorte dømd til pisking og åtte års fengsel for antistatleg propaganda.

dei politiske dommane mot Rasoulof absurditetar. Den mest effektive, antistatlege propagandaen er det teokratiet sjølv som produserer gjennom valden mot og avrettinga av iranske borgarar som har våga å ytra seg mot diktatur. Den sakte kvelinga av sivilsamfunnet kjem til syne i alle Rasoulofs filmar og når regissøren konfronterer handteringa av demonstrasjonane etter Jina Masha Aminis død (i autentiske mobilopptak), ser vi at maktgrepet òg trugar statsforvaltinga.

«statsadvokaten» Iman (Missagh Zareh) blir utnemnd til dommar i det protestane bryt laus i Teherans gater og universitet, og arresten blir fylt til randa. Forfremjinga er godt nytt for Imans sosialt ambisiøse kone Najmeh (Soheila Golestani), men sjølv oppdagar dommaren at nyjobben inneber å signera dødsdommar han ikkje får vurdert juridisk, samstundes som stillinga er så farleg at ho kjem med anonymitet og tenestepistol.

Samfunnsstøttene Iman og Najmeh er viljuge til å strekka seg langt for å halda på privilegia sine i konkurranse med sjalu kollegaer. Dei tenåringsattkjennelege døtrene Rezvan (Mahsa Rostami) og Sana (Setareh Maleki) finn seg derimot ikkje i restriksjonane, som farens hemmelege og «sensitive» jobb legg på deira sosiale liv og kontakt med «upassande» vener. For jentene er gapet mellom valdsrealiteten i gatene og løgnene på statleg fjernsyn uråd å teia om og tolerera. Når farens pistol forsvinn frå soverommet, veks ein gryande generasjonskonflikt ut av kjernefamilieramma.

speglarsamfunnsdramaet utandørs. Den patriarkalske paranoiaen som grip den hardt pressa Iman, avslører gradvis korleis han sjølv er øydelagt – som empatisk menneske og far – av systemet han held oppe. Medan kvinnene blir meir og meir sjølvmedvitne, frie individ, blir Iman ein makt-abstraksjon.

Rasoulof fyller som alltid kjende thrillergrep med samfunnskritisk meining og hans finmaska manus fangar opp subtile strukturar i eit fryktbasert hierarki. Filmen er tatt opp i løynd, men har oppsøkt historiske, persiske landskap der merke etter regime som har kome og forsvunne, talar med i samtida. Det er ein god kulisse for ei stadig meir fabelliknande forteljing, som munnar ut i ei verkeleggjering av slagorda frå protestane i 2022–23. Ein passande Nouroz-bodskap.

Patriarkparanoia

Dobbelkommunikasjon og underkommunisering, mistyding og løgn skapar daglege utfordringar frå øvste til nedste nivå i samfunnet. Om ein plussar på fleire språk og ulike kulturelle kodar for kommunikasjon, får ein byggesteinane i Brwa Vahabpours debutlangfilm «Onkel Jens», der ein ung, norsk-kurdar blir konfrontert med sitt kulturelle opphav når han minst ventar det.

Dramakomedien opna Kosmorama i regissørens heimby Trondheim, dit både Brwa og filmen nyleg returnerte frå verdspremieren ved festivalen South By Southwest (SXSW) i Austin – ein viktig port til USAs film- og kulturliv.

– Det vart ein «generalprøve» eg ikkje hadde venta, men det var veldig gøy, og visningane fekk svært god respons frå publikum. Eg vart letta då folk lo på dei rette stadane av komikk som spelar på kjennskap til både norsk og kurdisk, fortel Brwa på telefon til Klassekampen.

Bak den daglegdagse tittelen «Onkel Jens» finst ei forviklings- og utviklingsforteljing om Akam (Peiman Azizpour), ein mann som deler fleire eigenskapar med filmskaparen. Begge er drygt 30 år gamle nordmenn med ein kurdisk bakgrunn dei har stått ganske fjernt frå i ungdommen.

Som nyutdanna regissør såg Brwa dramapotensialet i sine sjølvgranskande spørsmål om kvifor han hadde minkande kontakt med slekta i Kurdistan. I sin første langfilm lèt han Akam få testa korleis det kunne vera å bli innhenta av opphavet. Det har vorte ein film om å bli kjend med seg sjølv via omvegar.

– Jamvel om eg forlét Kurdistan då eg var for liten til å kunne hugsa det, er det enkelt for meg å ta kontakt med slektningane mine. Så kvifor har ikkje kontakten mellom oss vore så god, spør Vahabpour retorisk.

– Eg har kompleks for at eg ikkje meistrar det kurdiske språket godt nok. Eg synest det er flaut og kjenner at eg slit med å leva opp til forventingar.

Eg har kompleks for at eg ikkje meistrar det kurdiske språket godt nok.

Store små løgner

Kulturredaktør: Sørgelig at det ikke ble nobelpris til Dag Solstad.

– Det er en litterær epoke vi nå ser slutten på, sier Victor Malm til Klassekampen etter Dag Solstads bortgang.

Den profilerte kulturredaktøren i svenske Expressen holder Solstad som en av de mest betydningsfulle forfatterne i sin generasjon ikke bare i Skandinavia, men i Europa.

Malm var blant de første utenfor Norge til å skrive en nekrolog over Solstad da det lørdag ble kjent at forfatteren hadde gått bort fredag kveld 14. mars. Når Klassekampen snakker med Malm søndag, gjentar han at det er «synd at det ikke skal komme flere bøker fra Solstads hånd».

– Få, om noen, har skrevet så fullkomment originalt om følelsen av å være fortapt i den nordiske velferdsstaten. Det er synd at Svenska Akademien aldri ga Dag Solstad nobelprisen i litteratur, sier Victor Malm.

– Hans bøker rommer internasjonale erfaringer, sier Malm, som har holdt Solstad som en favoritt siden han som 19-åring plukket opp «Genanse og verdighet» om gymnaslæreren Elias Rukla.

– Det er også en roman som i likhet med «T. Singer» og mange andre av Solstads beste utgivelser, handler om et menneske som spiller en birolle i sitt eget liv. Det er de marginale menneskene som har hovedrolla i Dag Solstads forfatterskap. De vil bli dypt savnet.

«Et skattkammer av språklig skjønnhet og ekte menneskelig innsikt», slik blir Dag Solstads forfatterskap oppsummert av Erik Skyum-Nielsen, litteraturkritiker i den danske avisa Information.

Et skatt­kammer av språklig skjønnhet og ekte menneskelig innsikt.

Skandinavia sørger

Styreleder synes de nye Nationaltheatret-skissene er «flotte». 

– Nå er jeg bare så vidt blitt presentert skissene. Utenfra ser de jo flotte ut, men alle skisser stiller nye spørsmål om hva som kan realiseres, så jeg kan ikke si her og nå at dette er løsningen for teateret.

Det sier Nationaltheatrets styreleder Gisele Marchand om de alternative utkastene til et «nytt» teaterbygg i Oslo sentrum, som ble presentert i går.

Arbeidsgruppa «Ny fremtid for Nationaltheatret» foreslår å utvide baksida av det eksisterende bygget vestover på Johanne Dybwads Plass – i retning T-banestasjonen.

Skissene, utarbeidet av LPO arkitekter, har tatt utgangspunkt i Henrik Bulls originale arkitekttegninger og speiler «fronten» av det nåværende teaterbygget slik at Nationaltheatret blir en avlang, symmetrisk utformet bygning stående parallelt med Karl Johans gate.

Som Klassekampen rapporterte torsdag, kommer disse nye planene fra en uavhengig gruppe med Ellen Horn i spissen, og i gårsdagens avis begrunnet den tidligere teatersjefen engasjementet med fortvilelse.

Det såkalte Tullinløkka-alternativet er av Statsbygg estimert til å koste nær 10 milliarder kroner og ta 18 år å realisere. Tidligere finansminister Trygve Slagsvold Vedum (Sp) avviste raskt forslaget, som ennå er til behandling i Kulturdepartementet.

«Ny fremtid for Nationaltheatret» ønsker å lansere en plan «som flertallet på Stortinget ut fra kostnad og fremdrift vil kunne gå inn for», slik med-initiativtaker Erik Rudeng sier i gruppas pressemelding.

Ethvert annet stil­forslag ville straks ha sporet av debatten.

Får ros for skissene

Mange vil nok kjenne att familiekonflikt og arveoppgjer i «Alt skal bort».

På eitt tidspunkt i livet oppdagar ein at familiesamlingar hovudsakleg har vorte reduserte til gravferder. Det som før var eit spekter av merkedagar i kalenderen, og som årvisst munna ut i ei rad meir og mindre friksjonsfrie feiringar av barnefødslar, bryllaup, høgtider og fødselsdagar, handlar no oftast om å ta farvel med sin eigen foreldregenerasjon.

Det er både rart og tungt, men rituala og sorga gjer også gravferda til ein nøytral møtestad for menneske som deler ei historie dei ofte hugsar og ikkje minst tolkar ulikt.

Arveoppgjeret har derimot ingen av dei siviliserande rammene til gravferda, og er difor eit mykje brukt utgangspunkt for både familie- og krimdrama i bøker og film.

sjangeren er Silje Salomonsens og Arild Østin Ommundsens «Alt skal bort», der søskena Ellen (Salomonsen), Amund (Tomas Alf Larsen) og Carl Olav (Torbjørn Eriksen) møtast for å rydda ut av og selja barndomsheimen der faren, ein kjend komponist, nettopp har døydd.

At den fråskilde mora (ei alt for sjeldan sett Liv Bernhoft Osa), som forlét familien då barna var på veg inn i puberteten, dukkar opp og har passivagressive ønskje og meiningar om deling av buet, gjer ikkje det kjensleladde arbeidet enklare.

stiller seg i ein lang, internasjonal tradisjon med filmen «Alt skal bort».

Ivrige kinogjengarar blir kanskje særleg minte om filmens overflatiske likskap med Olivier Assayas’ «Summer Hours» («L’heure d’été», 2008) der Juliette Binoche, Charles Berling og Jérémie Renier spelar tre svært ulike, vaksne søsken, som møtest for å drøfta kva som skal skje med huset etter den dominerande mora og forvaltinga av familiens kunstnararv.

Samstundes klarar dei norske filmskaparane – som alltid – å gjera ein kvar ny film og sjanger til ein del av det særprega universet Ommundsen har vidareutvikla sidan den komiske og sorgmilde regidebuten med den lokalpatriotiske lågbudsjettklassikaren «Mongoland» (2001).

At Salomonsen og Ommundsen òg har bygd manuset på personlege røynsler, kjem dessutan godt fram i realistiske detaljar og allment attkjennelege scener, konfliktar og rollefordeling i alle familiar. Ellen er den ansvarsfulle praktikaren, storesøstera som har spela mor sidan ho var 15 år, som har vore farens næraste pårørande, og som straks tar styring om «ryddinga». Amund – den «usynlege» fotballguten midt i søskenflokken – og Carlo – det melankolske vedunderbarnet som har fått farens talent – fell straks inn i smågutrollene att.

Livet i dødsbuet

Kva skjer i Russland tre år inn i storkrigen? Kva tenkjer folk om «spesialoperasjonen» i Ukraina, som ser ut til å kosta livet til ein generasjon russiske menn?

Sidan våren 2022 har både opne krigsprotestar og uavhengig medierapportering tørka inn i takt med knebling av ytringsfridomen og drakoniske fengselsstraffer for dissidentar. Den nye danskproduserte dokumentaren «Mr. Nobody Against Putin» er difor eit sjeldan innanfråblikk frå det russiske kvardagssamfunnet. Filmen blir no vist på Human dokumentarfilmfestival i Oslo, og innsynet han gjev, har skremmande relevans for den orwellske politiske utviklinga i mange land.

med frykt og løgner, er ikkje nytt, men russiske borgarar under 35 år har ikkje hatt røynsler med politisk indoktrinering av det slaget vi ser effekten av i «Mr. Nobody Against Putin». Filmen er det personlege vitnemålet til ein grunnskolelærar i Ural og skildrar hans lokale – einsame – motstand mot «Ny føderal patriotisk utdanningspolitikk».

Reint filmatisk følgjer (den godt regisserte og klypte) filmen ein kjent, underhaldande dokumentarstruktur der ei styrande forteljarrøyst loser oss fram mot eit dramatisk klimaks, som vi alt får eit frampeik mot i opningsscenene. Den enke, hovudsakleg kronologiske forteljinga er velgrunna. Ikkje berre fordi den likeframme tonen stør karakteren til læraren Pavel Iljitsj «Pasha» Talankin, men også fordi forma lèt publikum få ei forståing av korleis ein attkjenneleg undervisingskvardag på kort tid kan bli endra til ein 

eldre enn at han blir sett på som ein ven av elevane, som brukar kontoret hans som ein fristad. Pasha er arrangementsansvarleg ved ein grunnskole i tungindustribyen Karabasj. Det er ein av verdas mest forureina stadar, men Pasha elskar både byen og skolen han sjølv var elev på. Blant arbeidsoppgåvene hans er å filma skoleavslutningar og elevframføringar, men dette endrar seg over natta 24. februar 2022. I staden for sur korsong og latter må Pasha no filma at lærarane les opp det nye, uvande pensumet. Mykje tid går med på å lasta opp 

til «mystiske statlege databasar», som han seier.

Vi ser korleis lærarar slit med både å ta instruksane seriøst og å forstå kva dei les – «denazifisering av Ukraina?». Det blir mykje prøving og feiling i videoopptaka, men innan også elevane må byrja å lesa opp ferdigskrivne svar på ferdigskrive spørsmål om «Krim-våren», har alvoret i skodespelet festa seg.

går heilhjarta inn i si nye rolle – den nasjonalistisk innstilte historielæraren. Når Pasha spør han på kamera om han har nokre forbilde frå historia, undrar vi på om han faktisk vil seia Stalin, men sanneleg overgår han fordommane ved å seia Lavrentij Berija, NKVD-sjefen under moskvaprosessane. Det er tilsynelatande 

ein «test» av kor den opent regimekritiske kollegaen Pavel står.

leverer Pasha inn sin avskilssøknad, før han bestemmer seg for å bruka jobben til å dokumentera hjernevaskinga. Snart blir ein ny pionerorganisasjon oppretta, før ein veit ordet av det er idrettsdagar fylde med konkurransar i granatkasting, og så kjem leigesoldatane i Wagner-gruppa på skolen for driva sjølvpromotering.

Filmen endar sommaren 2024. Då er krigsfeberen som har herja landet, borte – saman med tilliten i lokalsamfunnet og ei rad drepne brør, fedrar og vener som blir gravlagde i gravferder det er forbode å filma. Og kva med dei faglege resultata til elevane? Dei stupar. Skolen – i eit land med sterk eldrebølge og fallande fødselstal – produserer no reint kanonfôr.

Ein landsbylærars dagbok

MMA skal no vinna arbeidargutar for Raudt.

Sist helg var det landsmøte i Raudt. I skuggen av fornya støtte til forsvarsforliket gjorde landsmøtet også andre vedtak, som i eit historisk perspektiv er oppsiktsvekkjande for partiet. Klassekampen vigde berre ein notis til denne poengterte observasjonen:

«Denne helgen har Rødt blitt et parti som er for kjernekraft, merking av ultraprosessert mat, legalisering av hasj og kampsporten MMA. ‘Vi er blitt Joe Rogan-partiet’, ble det sagt i gangene etterpå, med henvisning til den amerikanske podkastverten som er glad i kjøtt, dop og slåssing.»

Er det dette som skal vinna den unge arbeidarklassen, ikkje minst sterkt etterspurde arbeidargutar, for venstresida?

og cannabis er stikkord for saksfelt der skiljelinene går på tvers av partigrenser. Legalisering av profesjonell kampsport har derimot vore ei typisk høgreliberalistisk symbolsak mot sosialdemokratisk overformynderi. Mange vil hugsa dei 

 bilda frå 2016, då Oslo Spektrum var fylt opp frå Høgres Hus. Etter å ha opna for proffboksing på norsk jord igjen, jubla statsminister Erna Solberg og kulturminister Linda Hofstad Helleland på Cecilia Brækhus frå første rad. Dei hadde jamvel kjøpt øl i plastbeger, for å demonstrera at dei gjekk 

idrett Raudt no har stilt seg i spissen for å godkjenna. Det var Framstegspartiet som i 2022 sist utfordra dåverande idrettsstatsråd Anette Trettebergstuen (Ap) til å «likebehandle» MMA «med boksing … slik at forbudet blir opphevet». Men det finst ikkje noko spesifikt forbod mot MMA. Som Trettebergstuen forklarte i Stortinget, handlar det om at all kampaktivitet som tillèt knockout, må utøvast i samsvar med lovfeste, medisinske tryggingstiltak for å få godkjenning.

Som vanleg amatør­utøvar har du sidan 2019 kunne praktisera både Mixed Martial Arts (MMA) og Muay Thai (thaiboksing) i organiserte former. Begge idrettar vart då tatt opp i Norges kampsportforbund.

anekdotisk er mine røynsler med ymse kampsportar – som 

 berre positive. Desse tekniske, fysisk harde og sterkt regelstyrte, individuelle idrettane krev at du må arbeida med deg sjølv samstundes som lagånda i klubbane er sterk. Som «kampsportmor» har eg opplevd kombinasjonen av kroppsmeistring og disiplin, konkurranse og samhald som suveren for rastlause gutar – barn og tenåringar som sit alt for lenge på skolepultar og framfor skjermar.

Om det framleis fanst organisert arbeidaridrett, ville «nye» kampsportar høyrd heime der. Boksing og bryting var nok i si tid ikkje uviktig for å trekka unge menn til fagrørsla.

anna sak. Det er ikkje idrettsprestasjonar, men idrettsvasking og korrupsjon, overgrep og kommersiell utbytting av utøvarar og deira helse, som har skapt internasjonale overskrifter dei seinare åra. Profesjonell MMA er i tillegg politisert på steroid.

Boksing og bryting var nok i si tid ikkje uviktig for å trekka unge menn til fagrørsla

Bangkok ready?

Nyårsforsettet mitt for 2025 var å ignorera den innkomande distraksjonsmaskinen i Det kvite hus og la amerikansk politikk vera ei sak for borgarane i USA. Det var før eg forstod at Trump 2.0 skulle handla om utanrikspolitikk, før Don jr. reiste til Nuuk, før eg såg KI-fantasien for ein etnisk reinsa «White Lotus»-destinasjon rundt eit Trump Tower i Gaza og før eg høyrde president Volodymyr Zelenskyj bli skulda for å ha starta det Putin kallar sin «spesialoperasjon» i Ukraina.

Amerikanske satellittar tok både bilda av den russiske militærkolonnen, som vart ståande som ei pil mot Kyiv 24. februar 2022, og av det bomba teateret i Mariupol 16. mars same år, huset der sivile hadde søkt tilflukt og skrive «Barn» på bakken utanfor. Omskriving av historia er endå ein Putin-spesialitet Donald Trump har lagt til løgnregisteret sitt.

kan bli kortare år for år samstundes som både unntakstilstand og kvardag blir lagra for æva på internett. Det er absurd, men Trumps støttespelarar har lenge førebudd den utanrikspolitiske sjokkdoktrinen innanriks. Det konstitusjonelt grellaste dømet på prosessen er at presidenten utan protest frå eige parti, kunne gje amnesti til kuppmakarane 6. januar 2021. Igjen handlar det om å endra fortida for å kontrollera framtida, for å låna tittelen frå den nye boka til Yale-professor i filosofi Jason Stanley «Erasing History: How Fascicts Rewrite The Past To Control The Future».

valet i november vore etterspurt ved amerikanske universitet, i bokhandlar og bibliotek – knutepunkt i informasjonsstrukturen til eit kvart demokrati. Fysisk fjerning av bøker og ord er ein viktig del av trumpismens omforming av samfunnet – trass i lovnadane om å fri landet frå (woke-) sensur. Følgjene er ikkje berre at omgrep som hatprat, multikulturalisme og undertrykking er fjerna frå føderale nettsider. Konkrete jordbruksråd til bønder forsvann saman all omtale av klimaendring. Podkasten «On The Media» (publisert av allmennkringkastaren NPR, som Trump vil strupa finansieringa til) gjekk nyleg gjennom ei rad slike åtak på språket.

Mange Maga-aktørar meiner truleg at kostnadane er verd det. Den sentrale, høgreradikale bloggaren og tekgründeren(!) Curtis Yarvin meiner «bønder på 1600-talet levde meir meiningsfulle liv enn vi gjer», som journalisten James Pogue sa då han analyserte alliansen mellom teknologioligarkane og Maga på «The Ezra Klein Show». Det er antimodernitet via høgteknologi. Andre delar av alliansen, inkludert Florida-guvernør Ron DeSantis, har arbeidd hardt for at amerikanske skolebarn skal ta den intellektuelle tidsreisa tilbake til Mayflower der det berre finst to kjønn, ingen slavar og der ein svært apokalyptisk Jesus er einaste styringsinstans.

 (2024), som til veka blir vist på Human internasjonale dokumentarfilmfestival i Oslo, er ein nærstudie av kampen for å fjerna undervising i og bøker om afrikansk-amerikansk historie, seksualundervising og skeiv identitet. Filmen følgjer 2023-valkampen til skolestyret i eit bygdesamfunn i Pennsylvania. Det er lokale skolestyre som formar grunnskoleutdanninga i USA, og her blir vi vitne til kristen-nasjonalismen på grasrotnivå.

Valkampen krinsar rundt ideologisk røkting av skolebiblioteket. På den eine sida har pensjonerte lærarinner samla seg på tvers av partikløfta i protest mot at til dømes Harper Lees Pulitzer-vinnar «To Kill a Mockingbird» frå 1961 har vorte stempla som (woke) 

. På den andre sida finst ein aktivistisk (og væpna) kyrkjelyd, som i beste nytale hevdar at det å låsa ned bøker i biblioteket, er noko anna enn å forby dei. Denne kjernen i Trump-basen får no dobbel utteljing ved at presidenten vil legga ned det føderale utdanningsdepartementet, som har i oppdrag å tryggja lik rett til utdanning og finansiera tiltak for spesialundervising i heile landet.

enn nokon gong at vi styrkar vår eigen demokratiske beredskap ved å kjempa for ein progressiv modernitet gjennom gammal teknologi – bøkene. Utviklinga i USA set på spissen behovet for ein statleg utdanningspolitikk for lesing, skolebibliotek og bibliotekarar.

Til kjeldene!

Feministisk skrekkfilm har fått ein verdig, norsk utøvar i Emilie Blichfeldt. Både gjennom manus og regi på «Den stygge stesøsteren» provar filmskaparen at ho kjenner si eventyrhistorie og si skrekkfilmhistorie, og at ho kan bruka kunnskapen til å forløysa eigne kunstnariske og politiske idear.

Filmens originalitet og vilje til å rista det billettkjøpande publikum ut av si passive konsumentrolle veg sterkare enn innvendingane ein måtte ha til ein debutlangfilm.

tsjekkiske 70-talsklassikaren «Tre nøtter til Askepott» og Andy Tennants «Evig din» (1997) snudde opp ned på Disneys kulturelt dominerande objektivisering av Askepott-figuren, og gjorde henne til ei handlekraftig kvinne med eigne mål og meiningar. Desse kvalitetane har ho også i Blichfeldts radikale omskriving av eventyret, men Askepott/Agnes (Thea Sofie Loch Næss) har mista både sin noble karakter og jomfrudom saman med tapet av hovudrolla i forteljinga.

Her handlar det om Elvira (Lea Myren), den svermeriske stesystera, som les prins Julians publiserte kjærleiksdikt og lèt orda bli levande i rosa draumar. Elvira og den meir jorda veslesøstera Alma (Flo Fagerli) er med på lasset når enkjemora (Ane Dahl Torp) flyttar samen med Agnes’ far og enkjemann Otto. Begge har gifta seg på grunn av pengane dei feilaktig trudde den andre parten hadde, og når Otto døyr under bryllaupsmiddagen samstundes som dei får vita at prins Julian må finna ei kone, blir det opp til døtrene å tryggja moras sosiale ambisjonar.

 som ei tilvising til Dickens’ «Store forventningar», og både den overdådige maten og liket av Otto får rotna blant mus og maggot, slik Peter Greenaway ville ha late det skje i sine symbolmetta 80-talsfilmar.

Det verkeleg nye Blichfeldt fører til bords, er ein notidskritikk av «skjønnheitsindustri» kombinert med det som liknar ein velretta langfinger til rådande «russesexnormer». Filmen grip tilbake til Grimm-eventyret si skildring av grov sjølvskading, som eit uttrykk for den kommersielt lukrative ideen om at kvinner 

kan bli vakre nok, samstundes som Elviras lengsel etter metamorfose stør pubertetsjenteangsten for aldri å ha sex om du ikkje både fyller krava til eit feminint ideal og er grenseoverskridande «viljug» nok i møte med menn.

Her kryssar filmskaparen eit ideologisk skiftande terreng, teikna opp av franske feministprovokatørar frå Catherine Breillat («Til min søster», 2001) via Julia Ducournau («Titane», 2021) til Coralie Fargeat («The Substance», 2024). Medan Elviras blodige behandlingar hos Dr. Estetique og sadistiske ballettimar på etiketteskolen, set filmen inn i tradisjonen etter David Cronenbergs kirurgiske kroppsskrekk og Dario Argentos psykoseksuelle «Suspiria» (1977).

samfunnet i filmen er skildra med den anakronismen vi finn i satiriske tv-seriar ala «Vikingane». Vår tidsånd og talemåte – som vi har vorte blinde og døve for, blir påfallande synleg og underleg når plassert i historiske eller eventyrlege miljø.

 vidareutvikling av den barnlege og ansvarslause prinsen i «Tre nøtter til Askepott», han som heller vil jakta og tura med kompisane enn å bu seg på å styra landet og føra dynastiet vidare. I «Den stygge stesøsteren» får dette kollektive mannsportrettet målbera haldningar i munnhell som 

Grimm og glamour

I skrivande stund er det enno ikkje kjent om den nyleg Oscar-prisa «No Other Land», filmen som dokumenterer israelsk militær og sivil fordriving av palestinarar frå Vestbreidda, har fått kinodistributør i USA eller ein distribusjonsavtale med ei global strøymeteneste. Den svært aktuelle filmen frå Yabayay Media er realisert med hjelp av dei norske samprodusentane Bård Kjøge Rønning og Fabien Greenberg i Antipode Films, som har lagt store ressursar i å få filmen ut til eit internasjonalt publikum.

vanskeleg å selja visingsrettar til ein film som får eit stadig tydlegare favorittstempel gjennom «Oscar-valkampen» der filmprodusentane prøver å vinna «veljarane» i Det amerikanske filmakademiet for sin kandidat. Vanlegvis ville det (i det minste!) ha vore fleire interesserte kjøparar til ein dokumentar som har vorte nominert til – for ikkje å snakka om ein som har vunne – verdas kommersielt viktigaste filmpris.

Men «No Other Land» tar opp eit emne som er svært kontroversielt blant dei mange Israel-venene i både Hollywood og Washington. I det høgspente, politiske klimaet som rår no, er dokumentarvinnaren ein film avgjerdspersonar i amerikansk kino- og tv-bransje ikkje tør røra med gummihanskar.

Oscar-bråketfor eitt år sidan. Då splitta Jonathan Glazer bransjen og opplevde eit enormt, politisk tilbakeslag etter takketalen han heldt for Oscaren til «The Zone of Interest». Glazer vann prisen for beste framandspråklege film med eit iskaldt drama om familielivet til nazikommandanten i Auschwitz. Den britisk-jødiske filmskaparen brukte prispodiet til å ta opp krigen i Gaza. Glazer sa også at han tok avstand frå at hans «jødiske identitet og holocaust har vorte kidnappa» for å legitimera ein okkupasjon.

Prisseansen i Los Angeles skjedde berre veker etter at regissørane bak «No Other Land» hadde sett Berlinalen 2024 på hovudet og fått både den tyske kulturministeren og tyske media på nakken med sin takketale for festivalens dokumentarfilmpris og publikumspris. Særleg provoserande var det at israelske Yuval Abraham brukte omgrepet 

 var det Yuval Abraham som var den politiske røysta. Medan hans palestinske co.-regissør Basel Adra vona på eit betre liv for si nyfødde dotter i Masafer Yatta, tok Abraham til orde for fred, gissellauslating og ei politisk tostatsløysing på Midtausten-konflikten. Han la også til at USAs utanrikspolitikk var «til hinder for ei politisk løysing».

Det er ikkje utan personleg risiko for Yuval Abraham å seia slikt på ein global scene som Oscar-showet er. Ein kan vona at den varme applausen frå salen og det faktumet at filmakademiets medlemmar røysta fram dokumentaren, kan setja mot i både kino- og strøymedistributørar, men sikkert er det ikkje. Norske Tonje Hessen Scheis dokumentar om banda mellom sterkt politiserte evangelikale kyrkjer i USA og Israel, «Praying for Armageddon», fekk stor merksemd og mykje ros etter festivalpremierar i USA i 2023 – men ingen USA-distributør har tora tatt i filmen etter Hamas-terroren 7. oktober same år.

Halvtanna år seinare er serviliteten blant USAs mektigaste medieeigarar botnlaus i møte med den nye, revansjistiske Trump-administrasjonen. Business-presidenten har også personleg vist seg like viljug til å blanda seg i detaljstyringa av private selskap som i offentlege kulturinstitusjonar som Kennedy-senteret.

at også Det amerikanske filmakademiet før seremonien i helga oppmoda dei Oscar-nominerte til å samla seg om å feira filmkunsten. Det var få eksplisitt politiske utsegner frå scenen. Blant unntaka var den ikkje altfor dominerande røysta til skodespelar Daryl Hannah og hennar «Slava Ukrajini» før ho delte ut prisen for beste filmklipp.

I vanskelege tider er det best å samla seg om noko upolitisk, og i Hollywood fell prostitusjon i den kategorien

Ein mindre servil bransje?

– Eg har sendt dei forbodne filmane mine ut i verda for at dei skal venda tilbake til Iran, seier Oscar-nominerte Mohammad Rasoulof.

Tilbake i 2018 skreiv den iranske filmskaparen Mohammad Rasoulof eit manus om ein sjuk og fengsla iransk menneskerettsaktivist han kalla Maryam. Ho får ein sjeldan, medisinsk permisjon frå fengselet og må velja mellom å rømma landet eller halda fram demokratikampen heime.

Rasoulof, som òg deler mange av Maryams røynsler, var fråteke passet. Han sende difor manuset til den iransk-tyske regissøren Ali Samadi Ahadi, som filmatiserte «Seven Days».

– Då Ali bestemte seg for å realisera manuset, hadde eg sjølvsagt inga aning om at eg sjølv ein gong kom til å kryssa grensa på den måten som blir skildra i historia, fortel Rasoulof i ein videosamtale med Klassekampen.

Filmskaparen refererer til hendingane i mai i fjor, då han vart dømd til åtte års fengsel, pisking og inndraging av all eigedom for å ha produsert «propaganda mot den iranske staten».

Mohammad Rasoulof, som dei siste 15 åra har hatt fleire opphald i det illgjetne Evin-fengselet i Teheran, måtte ta ei rask avgjerd og flykta til Europa. Der skulle den siste av hans hemmeleg produserte filmar, «Frøet til det hellige fikentreet», konkurrera om Gullpalmen på Cannes-fesivalen.

– Før eg forlét Iran, fekk eg tilsendt ein grovklipp av «Seven Days» frå Ali. Så medan eg gjekk til fots over grensefjella, kverna filmen rundt i hovudet saman med tanken på kor bisart livet er.

Bisart er også livet til dei unge kvinnene i «Frøet til det hellige fikentreet». Filmen, som vart heidra med ei rad prisar i Cannes og som kan vinna Oscar no på søndag, handlar om døtrene til ein regimetru iransk dommar. Dei unge kvinnene blir soge inn i opprøret etter at ei ung kvinne blir drepen i moralpolitiets varetekt.

Filmen går rett inn i dei verkelege hendingane etter Masha Aminis død hausten 2022 og har fleire autentiske mobilopptak frå demonstrasjonane og politivalden som følgde.

Det einaste regimet bryr seg om, er si eiga overleving.

Politisk bumerang

Anniken C. Mohr

Den tyrkiske stjerneforfatteren Elif Shafak sverger til romanen som medisin mot nyhetsvegring.

 forhold til informasjon? Det hevdar den tyrkisk-britiske forfattaren Elif Shafak når Klassekampen møter henne under ein snarvisitt til Oslo.

– Hugsar du teknologioptimismen på slutten av 1990-talet? Ingen autokrat kunne overleva den digitale revolusjonen, vart det sagt. Men, som vi er vitne til dagleg, var det ein illusjon at tilgang til massiv informasjon ville gje alle sjansen til å ta opplyste og gjennomtenkte val, seier Shafak med sorgmild røyst.

Historieforteljaren og menneskerettsaktivisten talar varmt for å setja ned tempoet, behovet for lengre resonnement.

– Vi blir bombarderte med rask informasjon som inneheld lite kunnskap og endå mindre visdom, som gjer det vanskeleg å tenkja. Tempoet aukar også risikoen for informasjonsutmatting. I Storbritannia, der eg bur, lir mange av 

, som igjen er ei årsak til at stadig fleire vegrar seg for å følgja nyhenda i det heile.

Shafak snakkar fram litteraturfestivalar, «saktejournalistikk» og djuptpløyande podkastar – som også aukar i popularitet – og sjølvsagt talar ho for romanen, kunstforma som vart spådd ein snarleg død då informasjonsrevolusjonen fekk momentum.

– Romanen er ikkje mindre enn eit av få rom for open, demokratisk samtale i dag, slår Shafak fast.

 romanane til Elif Shafak hugsar lengre tilbake enn slutten på førre tusenår. I fjorårets «Det er elver på himmelen», som nyleg kom på norsk i Bente Klinges omsetting, flyt bokstavleg tala millennia over i kvarandre saman med vatnet som sirkulerer frå regnskyene til jorda der det igjen fordampar frå menneske og natur. Slik blir Tigris og Themsen bundne saman, og slik blir vasskjeldene kjelder til vår felles kultur i Mesopotamia.

Etter ein prolog i kong Asurbanipals bibliotek i Ninive (på motsett breidd av Tigris til dagens Mosul), der leirtavler ved Gilgamesj-eposet vart lagra, faldar romanen seg ut i tre, samanfletta forteljingar på tre tidsplan. I Dickens’ London på 1850-talet, medan britiske arkeologar utforska den bibelske verda, blir fattigguten Arthur, «geniet frå slummen», kileskriftgranskar. I Tyrkia i 2014 legg den niårige jesidijenta Narin og bestemora ut på ei lagnadstung reise til Irak, og i London 2018 er den unge vassforskaren Zaleekhah nær ved å gå under av tyngda frå arva immigranttraume, undertrykt familiehistorie og sorg over naturøydelegginga ho forskar på. Dei er fiktive karakterar bygde på reelle røynsler.

Eg har alltid vorte dregen mot periferien heller enn sentrum, mot dei marginaliserte, dei som blir tagde i hel.

Mindre info, meir innsikt

Lindis Hurum i Leger Uten Grenser (MSF) fekk i 2016 mykje merksemd for boka «Det finnes ingen de andre, det er bare oss», som skildra hennar opplevingar i felt. Boka viste kor avgjerande organisasjonens arbeid er – ikkje minst i «gløymde konfliktar».

Samstundes var det ein avgrensa, men livstrugande episode frå borgarkrigen i Den sentralafrikanske republikk på julaftan i 2013 som vekte størst interesse i norske media. Ikkje uventa har dette dramaet – då Hurum måtte skjula ein muslim frå kristne militsar i eit overbelasta flyktningsjukehus – og vorte trekt ut til spelefilmen «Før mørket».

rører ved komplekse, reelle utfordringar, men premissen er problematisk. Hurums røynsler er hennar eigne, men ein 

som ser ein afrikansk borgarkrig gjennom augo til ei kvit heltinne kalla Linn, inntek eit forteljarperspektiv med filmhistoriske føringar det er uråd å fri seg frå – jamvel om problemet blir tatt opp i dialogen.

spelar Linn med truverdig ro og handlekraft. Ho blir sett i eit etisk dilemma ingen ønskjer å bli stilt overfor – og som difor er ein klassisk konflikt i thrillersjangeren: Skal Linn trygga livet til sine tilsette og dei mange flyktningane, eller skal ho freista å berga mennesket som har søkt tilflukt hos henne? Kunnskapen om at handlinga bygger på «ei sann historie», er nok til å forstå alvoret. Ein konflikt mellom Linn og ein norsk lege (Mattis Herman Nyquist) som mistar hovudet, er ein unødig, banalt skriven distraksjon. Den tar også mykje tid i ein elles stramt regissert actionfilm.

i samarbeid med MSF. Det lyd jo bra for realismen, men det får ein til å stussa over Linns utfall mot den fråverande Raude Krossen, Unicef og FN, som vurderer situasjonen som for farleg. All respekt for MSF, men naudhjelp er vel ikkje ein konkurranse om å våga mest? Kva ville dommen vore om Linn feila?

Humanitær thriller

Norsk film har fått sin første hovudpris ved ein av dei tre viktigaste A-listefestivalane. Det er ein milepæl som knapt kan overvurderast for norsk filmbransje.

Premieringa av «Drømmer» vil også auka den alt akselererande interessa for andre norske filmar og filmskaparar.

I første rekkje er tildelinga av Gullbjørnen sjølvsagt ein triumf for manusforfattar og regissør Dag Johan Haugerud. For å setja hendinga i perspektiv: Sidan 1956 har prisane ved Berlinalen vorte delte ut av ein internasjonal filmkunstnarjury. Før Haugerud entra scenen i filmpalasset på Marlene Dietrichs Plass 1 laurdag, hadde berre to nordiske regissørar vorte heidra av fagfellar med Gullbjørnen – Ingmar Bergman og Jan Troell.

takketalen at det var særleg stas å få prisen frå årets juryleiar regissør Todd Haynes («I’m Not There», «Carol», «May December»). Haynes og Haugerud lagar ulike filmar, men Haynes’ sensibilitet som filmkunstnarar finn eit ekko i Haugeruds filmar. Begge skeive regissørar har også interessert seg for uutforska sider ved kvinneroller og utvida registeret for kvinnelege filmskodespelarar.

Gullbjørnen er også ei kroning av Haugeruds unike, skeive filmtrilogi «Sex, Drømmer, Kjærlighet», som alle vart lanserte på norsk kino i løpet av 2024. «Sex» hadde premiere på Berlinalen i fjor, «Kjærlighet» på Venezia-festivalen i september, og det er ei perfekt avrunding at «Drømmer» (som vonleg blir sett opp på kino igjen!) vart tatt ut til hovudprogrammet på Berlinalen i år, der filmen også vann den internasjonale filmkritikarprisen og fekk ein spesialpris frå kunstkinoføderasjonen CICAE.

humanistiske, ikkje-konfliktorienterte forteljingar er ein filmkunst verda treng akkurat no. Det har Berlinale-juryen forstått. Filmfestivalen i Berlin er kjend for sitt hardtslåande, samfunnsorienterte konkurranseprogram. Ved første augekast kan dramakomedien «Drømmer», som handlar om ei tenåringsjente (Ella Øverbye) som forelskar seg i læraren sin (Selome Emnetu), verka som ein uvanleg Berlinale-vinnar, men filmen forførar sjåaren inn i svært aktuell problematikk.

Når mor og mormor (Ane Dahl Torp og Anne Marit Jacobsen) til jenta les, tolkar og reagerer på hennar intense dagbokskildringar av læraren, gjev det Haugerud stoff eit drama som rører ved mange 

-tema i vår tids kultur. På sitt lune og lågmælte vis er «Drømmer» ein politisk film om (skeiv) identitet, om ujamne (seksuelle) maktforhold og våre ubendige krav om klåre kategoriar.

Heller enn å svinga ein moraliserande peikefinger til høgre og venstre inviterer «Drømmer» oss til sjølvransaking – utan å bli introvert!

den mest gjennomført litterære av Haugeruds bokinspirerte, idédrivne filmar. I trilogien samtalar Haugerud ikkje berre med andre forfattarar, men med sjølve Bibelen. Tilnærminga til litteratur ligg i 

og har – i motsetnad til tradisjonelle bokfilmatiseringar – ikkje alltid vore verdsett i Norsk filminstitutt eller bransjen elles.

På sitt lune og lågmælte vis er ‘Drømmer’ ein politisk film

Fortent ­filmsuksess

Den franske vaksen-animasjonsfilmen «Mars Express» kunne knapt vore meir aktuell. Om lag 200 år inn i framtida skildrar filmen jorda som ein økologisk og økonomisk ruin der berre arbeidslause enno lever, medan dei produktive har kolonisert Mars i eit urbant og elegant, høgteknologisk «paradis».

Livet i bobla på den raude planeten er likevel ikkje sutlaust. Robotar blir gjort til syndebukkar i valdelege demonstrasjonar mot at kunstig intelligens erstattar stadig fleire jobbar. Samstundes arbeidar hackarar for å frigjera sjølvmedvitne robotar frå programmeringssperrer, og ny «AR-teknologi» har brote ned grensene mellom syntetiske og organiske borgarar. I tillegg kan ekstrahering av minne frå hjernen gje menneske som ekssoldaten Carlos nytt liv etter døden.

teknodystopi og -utopi med å byggja på idear ein finn i blant anna «Blade Runner», «Robocop», «Terminator», «Ghost in The Shell» og «After Yang». Dei sosiale og eksistensielle problemstillingane som dei nemnde filmane reiser, kan ein finna att både i namnereferansar og sjølve kjernen av historia, men sjølve handlinga i «Mars Express» er forma etter den klassiske, hardkokte krimmen med den alkoholiserte privatdetektiven Aline som den sentrale rolla saman med robo-partnaren Carlos. Plottet er intrikat, tempoet høgt og actionscenene spektakulære frå første stund når mordet på ein kybernitikkstudent viser seg å vera del av ein mektig maktkamp der eit datavirus spelar ei viktig rolle, men vel så viktig som plott er det stilistiske uttrykket.

kjenna debuterande langfilmanimatør Jérémie Périn frå tv-filmatiseringa av Yves «Balak» Bigerels teikneserie «Lastman» (2016). I «Mars Express» har Périn arbeidd med ei rad animatørar for å skapa imponerande mange, ulike og detaljerte miljø og animasjonsspesifikke framstillingar av til dømes futuristisk kommunikasjon og automatisert trafikktryggleik.

Visuelt flott og aktuelt om KI

«Timothée Chalamet har med rette fått skryt for si framstilling av Bob Dylan»

Det biografiske dramaet «A Complete Unknown» skildrar gjennombrotet til den unge protestsongaren Bob Dylan tidleg på 1960-talet før filmen kulminerer i 1965 då Dylan demonstrativt braut med den motkulturelle visebølgja, som hadde gjort han til ein motviljug frontfigur.

Manuset er bygd på Elijah Walds bok «Dylan Goes Electric! Newport, Seeger, Dylan, and the Night That Split the Sixties» (2015), og både tematisk og estetisk held filmskapar James Mangold seg innanfor rammene til den offisielle «Dylan-teologien» og den tradisjonelle spelefilmbiografien. «A Complete Unknown» manglar originaliteten til Todd Haynes’ «I’m Not There» (2007), men blir ei overraskande gripande kinooppleving fordi Mangold opnar ein dialog mellom lerretets 1965 og salens 2025.

inviterer filmen oss til å tenkja gjennom det skjøre forholdet mellom kollektive, aktivistiske kulturrørsler og store, individualistiske kunstnarskap. Langs eit anna spor aktiverer filmen på nytt Dylans protestsongar gjennom å bruka speletid på nær komplette framføringar av dei. Den norske kinoversjonen har originaltekstane «trykte» på lerretet, nærast som ei oppmoding til publikum om å synga med. Gjev det skjedde òg i USA.

Jamvel om den så vidt 20-årige Dylan, ikkje uforståeleg, skydde unna ei framtid der han risikerte å måtte spela «Blowin’ in the Wind» på 

, blir det tydeleg for eit nytt publikum at viseklassikaren er like aktuell i dag som i 1962.

Låtkatalogen er elles brukt som narrative og psykologiske mosaikkbitar i musikarportrettet, slik tittelens verseline frå «Like a Rolling Stone» også varslar.

opnar inne i ein bil på veg over George Washington-brua frå New Jersey til New York i 1961. I baksetet skriblar den haikande tenåringen og aspirerande musikaren Bob Dylan tekstar i ei notisbok. Framme i Manhattans West Village hoppar han ut for å søka opp inspirasjonskjelda Woody Guthrie. Scenen har fleire nikk til Coen-brørnes visesongarportrett «Inside Llewyn Davis» (2013), som var laust basert på ei anna Elijah Wald-bok «Dave Van Ronk: The Mayor of MacDougal Street» (2005), men etter opninga er det aldri tvil om kor 

Phedon Papamichaels vakre filmfoto – romantiserande lyssette bildekomposisjonar i ein nedtona, jordfarga palett – er ikkje berre eit nostalgisk tilbakeblikk på eit mangfaldig Greenwich Village før gentrifiseringa. Fotoet og fargebruken – som dels reproduserer kjende stillfoto frå tida – formidlar også ei sympatiserande tilnærming til den breitt inkluderande, kulturelle grasrotdyrkinga, som visebølgja sprang ut av. James Mangold, som òg stod bak Johnny Cash-portrettet «Walk the Line» (2005), legg alltid vekt på inderlege, mellommenneskelege forhold i sine handverksmessig velgjorde drama. Tyngdepunktet i «A Complete Unknown» er forholdet mellom nykomlingen Dylan og farsfiguren Pete Seeger – hovudrepresentanten for den røynde, venstreradikale mellomkrigsgenerasjonen.

med rette fått skryt for si bramfrie framstilling av ein mytoman Bob Dylan. Det er jamvel utbreidd semje om at synginga hans styrkar rolletolkinga. Som moderne 

er Chalamet i tillegg rette person til å kanalisera Dylans tviegga idolstatus på lettfatteleg vis for yngre sjåarar. Vel så fengjande er Edward Nortons inkarnering av den ukuelege banjospelaren, folkeopplysaren og motkulturaktivisten Pete Seeger. Rolla – antitesen til Dylans kranglefant – stikk seg også ut som ei uvanleg likande mannsrolle i amerikansk film og ei mild motrøyst til det konfliktsøkande urbrølet frå vår tids «mannosfære». Og det utan at Seeger nokon gong verkar «veik».

i retten der han vart dømd for å ha vist «forakt for Kongressen». Musikaren hadde nekta å forklara seg for kommunistjegerane i senatskomiteen for uamerikansk aktivitet – HUAC – fordi han meinte arbeidet deira var grunnlovsstridig og umoralsk. Rettssalsscenen siterer frå Seegers HUAC-vitnemål (som er verd å lesa i sin heilskap), og dommarens ord kling som eit kaldt ekko av vår tids Maga-nytale om demokrati og ytringsfridom.

Pete Seeger stikk seg ut som ei mild motrøyst til urbrølet frå vår tids ‘mannosfære’

Kulturelt vegskilje

«'Harald & Sonja' kan trygt visast på ein kristenkonservativ konfirmantleir»

Kongedrama er kontroversielt, sist demonstrert av kritikken mot «Atlantic Crossing» (2020) for manglande respekt av historiske personar og fakta. I kva grad tidlegare debattar har påverka Vibeke Idsø og hennar kjærleiksdrama «Harald & Sonja», er uvisst, men historikarar kan legga bort notisboka før dei set seg i tv-stolen. «The Crown» er ein tydeleg referanse i eitt og alt her, men både einskildepisodar og vignett nyttar autentiske foto, som signaliserer ei anna forplikting til røynda.

overskriftene om kronprinsesse Mette Marits son friskt i minne, er det mest oppsiktsvekkjande at «Harald & Sonja» portretterer den sterke ungdomsforelskinga mellom kongen og dronninga med slik pietet. Nesten med like stor diskresjon som VG viste kongehuset på 1960-talet, ifølgje serien. Dei ni åra kjærastane venta på å få gifta seg – 31 år gamle – er så sømeleg skildra at konservative kyrkjesamfunn trygt kan nytta serien på konfirmantleir.

Spaninga i kostymedramaet, det som får hovudrollene til å likna danna opprørarar, ligg i at serien greier å formidla den borgarlege tidsånda på 1960-talet. Idsøes framstilling av Sonjas perfide veninner og sjalu friarar og mor Dagny Haraldsens uforskamma kjolekundar, er klaustrofobisk.

konstitusjonelle krisa, som vart skapt av at tronarvingen ville gifta seg borgarleg, er kjent frå intervju og historiske biografiar. Serien kunne ha komprimert meir, men vektlegginga av rolla til justisminister og bryllaupsmotstandar Elisabeth Schweigaard Selmer viser med sin kvinne-er-kvinne-verst-moral at Idsøe òg har gjort eigne tolkingar.

At tradisjon og modernitet er motpolane i forteljinga og i forholdet, er overtydeleg, men skapar òg ein dynamikk som gjer Sonja (ei glitrande Gina Bernhoft Gørvell i 

60-talsgarderobe) til den mest spanande rolla opp mot den plikttru passiviteten til Harald (Sindre Strand Offerdal). Sonjas interesse for modernistisk kunst blir også fint brukt som metafor for samfunnsendring.

vel langt for det pent realiserte manuset, men i siste episode er dramatikken fortetta, og Anders Baasmo, som igjen tolkar kong Olav, er både vittig og god når den konservative monarken endeleg fell ned på å stø sonens val av kronprinsesse. Olavs første samtale med Sonja er òg kosteleg.

Lojalt drama

Det dødsdømde tv-mediet har for lengst reist seg frå grava og fått nytt liv i nettkulturen gjennom dominerande plattformer som Youtube og strøymetenester som Netflix. Ein sentral – ja, beint fram legitimerande – kringkastingssjanger manglar likevel i sortimentet til dei nye «tv-selskapa»: nyhende. Og verre skal det bli.

det akkurat 20 år sidan Youtube vart lansert. Videodelingsplattforma er no verdas nest mest besøkte nettstad etter eigarselskapet Googles nettlesar. Youtube medverkar til at det år for år blir mindre og mindre lineær tv-titting. Og frå starten i 2005 var plattforma ei sterk kraft i eit tektonisk skifte i medievanar, medieøkonomi og opinionsdanning i mange land.

Guri Kulås

Artikler

Endelaus kamp.

Filmen om Kyiv-solistane viser at i krig kan kunst prova nasjonal eksistens og eigenverd.

Hold motet oppe, søstre.

Store små løgner

Kulturredaktør: Sørgelig at det ikke ble nobelpris til Dag Solstad.

Styreleder synes de nye Nationaltheatret-skissene er «flotte».

Mange vil nok kjenne att familiekonflikt og arveoppgjer i «Alt skal bort».

Ein landsbylærars dagbok

MMA skal no vinna arbeidargutar for Raudt.

Autoritære leiarar skriv om historia for å styra framtida.

«Den stygge stesøsteren» har originale idear og vilje å provosera publikum.

Ein mindre servil bransje?

– Eg har sendt dei forbodne filmane mine ut i verda for at dei skal venda tilbake til Iran, seier Oscar-nominerte Mohammad Rasoulof.

Den tyrkiske stjerneforfatteren Elif Shafak sverger til romanen som medisin mot nyhetsvegring.

«Før mørket» gjer nesten ei norsk kvinne til afrikadronninga.

Fortent filmsuksess

«Mars Express» er ei lekker reise i sciencefictionhistoria.

«Timothée Chalamet har med rette fått skryt for si framstilling av Bob Dylan»

«'Harald & Sonja' kan trygt visast på ein kristenkonservativ konfirmantleir»

«Tradisjonelle media må døy»

Farvel, sarkasme: «Bridget Jones 4» er «Love Actually».

«A Different Man» er eit godt supplement til «The Substance».

Den nye Sabeltann-filmen er magrare i skrotten enn den kvitkalka kapteinen sjølv.

Ironisk, irsk fadermord

«Før mørket» fikk publikumspris på Göteborg filmfestival.

Endetidsmusikal får fram kognitiv dissonans i vokalharmoni.

Kan få 13 Oscar-ar, men er «Emilia Pérez» ærleg meint?

Endelaus kamp.

Filmen om Kyiv-solistane viser at i krig kan kunst prova nasjonal eksistens og eigenverd.

Hold motet oppe, søstre.

Store små løgner

Kultur­re­daktør: Sørgelig at det ikke ble nobelpris til Dag Solstad.

Styreleder synes de nye Natio­nal­thea­tret-skissene er «flotte».

Mange vil nok kjenne att fami­lie­kon­flikt og arve­opp­gjer i «Alt skal bort».

Ein lands­by­lærars dagbok

MMA skal no vinna arbei­dar­gutar for Raudt.

Autoritære leiarar skriv om historia for å styra framtida.

«Den stygge stesøs­teren» har originale idear og vilje å provosera publikum.

Ein mindre servil bransje?

– Eg har sendt dei forbodne filmane mine ut i verda for at dei skal venda tilbake til Iran, seier Oscar-nominerte Mohammad Rasoulof.

Den tyrkiske stjerne­for­fat­teren Elif Shafak sverger til romanen som medisin mot nyhets­ve­gring.

«Før mørket» gjer nesten ei norsk kvinne til afrika­dron­ninga.

Fortent film­suksess

«Mars Express» er ei lekker reise i scien­ce­fic­tion­his­toria.

«Timothée Chalamet har med rette fått skryt for si fram­stil­ling av Bob Dylan»

«'Harald & Sonja' kan trygt visast på ein kristen­kon­ser­vativ konfir­mant­leir»

«Tradi­sjo­nelle media må døy»

Farvel, sarkasme: «Bridget Jones 4» er «Love Actually».

«A Different Man» er eit godt supplement til «The Substance».

Den nye Sabeltann-filmen er magrare i skrotten enn den kvitkalka kapteinen sjølv.

Ironisk, irsk fadermord

«Før mørket» fikk publi­kumspris på Göteborg filmfes­tival.

Endetids­mu­sikal får fram kognitiv dissonans i vokal­har­moni.

Kan få 13 Oscar-ar, men er «Emilia Pérez» ærleg meint?

Kulturredaktør: Sørgelig at det ikke ble nobelpris til Dag Solstad.

Styreleder synes de nye Nationaltheatret-skissene er «flotte».

Mange vil nok kjenne att familiekonflikt og arveoppgjer i «Alt skal bort».

Ein landsbylærars dagbok

MMA skal no vinna arbeidargutar for Raudt.

«Den stygge stesøsteren» har originale idear og vilje å provosera publikum.

Den tyrkiske stjerneforfatteren Elif Shafak sverger til romanen som medisin mot nyhetsvegring.

«Før mørket» gjer nesten ei norsk kvinne til afrikadronninga.

Fortent filmsuksess

«Mars Express» er ei lekker reise i sciencefictionhistoria.

«Timothée Chalamet har med rette fått skryt for si framstilling av Bob Dylan»

«'Harald & Sonja' kan trygt visast på ein kristenkonservativ konfirmantleir»

«Tradisjonelle media må døy»

«Før mørket» fikk publikumspris på Göteborg filmfestival.

Endetidsmusikal får fram kognitiv dissonans i vokalharmoni.