Det er ikkje så mange tiår sidan at den vanlegaste måten å takle sorg og traume på var å prøve å gå vidare som om ingenting hadde hendt. Kva skulle det tene til å prate om det? Konsekvensen var at ein kvar var overlaten til sine eigne tunge tankar, og spesielt barn kunne nok sitje att med både spørsmål og feilaktige idear om kva som eigentleg hadde skjedd, og kvifor.
Dette er tidsånda Merethe Lindstrøm dukkar ned i med sin nye roman «Når vi synger». Sjølv om familien vi blir kjent med i boka bur i eit idyllisk, ombygd sommarhus på landet, er det på mange måtar eit brutalt univers ho teiknar opp. Forteljaren er Agnes, som mot slutten av boka er 13 år. Forteljinga startar med at ho ser tilbake på den dagen då «spedbarnet» døydde, utan at det går heilt tydeleg fram akkurat kor lenge det er sidan familien mista sitt yngste barn i krybbedød.
Sorga er underforstått når Agnes gjennom boka vender seg til eit «du» som er søskenet ho mista. Gjennom henne ser vi familielivet halte vidare, med ei deprimert mor, ein autoritær far, den populære tvillingbroren Kasper og fosterbarnet Bastian som blir tatt inn i familien – til trøyst, får vi tru. For ikkje å snakke om husdyr og naboar som heller ikkje har det så godt.
Korleis det som blir forteia, likevel verkar under overflata, har vore eit gjennomgangstema i forfattarskapen til Lindstrøm. Det tydelegaste dømet er nok romanen ho fekk både Kritikerprisen og Nordisk råds litteraturpris for i 2012, «Dager i stillhetens historie», men også for novellisten Lindstrøm er kunsten å framstille det usagde ei paradegrein.
Lindstrøm har ein rytmisk flyt i språket som kan gjere den mest trivielle kvardag til lysande augneblinkar av inderleg nærvær. Det er noko med måten ho ser detaljane på, som her: «Hun spør om det ikke er noe hun skal underskrive på, jeg sier at det trengs ikke lenger, og mor legger den blå kulepennen tilbake på blokken ved telefonen, den ruller litt før den stopper på kanten av papiret.» Den mikroskopiske friksjonen ved papirkanten som stoppar pennen … så velkjent, men sett på nytt!
Romanen har lite handling og framdrift – som sorga, kunne ein seie. Dramaet ligg i kvardagslege episodar, i små, men vonde overgrep. Det er kaninen som blir halden nede for å bli bedekt, eller Agnes som blir befølt av skulelegen. Som alltid har Lindstrøm blikk for dei makteslause som gjer opprør der dei kan.
Lindstrøm har dei siste åra ofte lagt perspektivet nært livet ho sjølv lever. Difor er det forfriskande at ho prøver ut ei anna forteljarstemme. Tilnærminga kan oppsummerast i denne setninga: «Hele verden kunne gått forbi, og den eneste som ville se alt sammen, var barnet.» Det er nydeleg formulert.
Likevel synes eg ikkje at grepet med at Agnes fortel til eit «du» er heilt vellukka. Eg klarer ikkje å danne meg eit klart bilete av henne. Ho skal vere smart, og rampete er ho utan tvil, så eg stussar på det naturbarnaktige i forteljarstemma. Kjønnsroller og kjønnsidentitet er underliggjande tematikk her. Men det verkar ikkje som at Agnes kjenner gjengs vokabular for verken det eller pubertet, sex og familievald, og tidskoloritten minner om 70-åra. Ho kjem stadig tilbake til kva som skjer mellom revebonden og kona som har blå og grøne fargeklattar i ansiktet, utan å nokon gong bruke ord som «banka» eller «slått».
Det er på ein måte novellisten Lindstrøm i romanformat, dette, men den brutale realismen i hendingane krasjar for meg med det naive, men samtidig bråmodent poetiske i tekst og undertekst. Boka har sterke parti, særleg likar eg forfattarens blikk for dyra. Men forsøket på å gjenskape barnets oppleving av den ordlause familiesorga endar litt for ofte i velkjende tablå med den einsame husmora.
At barn som observerer sine sørgjande foreldre, sjølv hamnar i bakgrunnen, er diverre realistisk nok.