Det er ikkje der eller der som er viktig – det er kven du er», seier Einar Økland til Agnes Ravatn når ho frettar han ut om korleis det var å flytte frå Oslo til Valevåg i si tid. I eit opptrinn frå boka «Verda er ein skandale» (2017) står han og trampar i bakken for å få skremt fram nokre flyndrebarn som har rota seg opp i ein bekk, slik at den lokale turgruppa skal få ta dei i augesyn. Han er oppslukt i landskapet og seg sjølv, fullt oppteken med å formidle flyndrefaget til dei kulturinteresserte mosjonistane han guidar i turlaget; at halve laget har forlate han for å sjå det eigentlege målet for turen, Kolerakyrkjegarden i Leirvåg, ansar han ikkje. «Den som ikkje kan ha det godt med seg sjølv, er ufri», slår han seinare fast til Ravatn.
Det er eit fritt menneske som fører ordet i Øklands talrike bøker i mange sjangrar. Han stoppar ikkje midt i eit tankesprang berre fordi nokre lesarar er i ferd med å falle av. Han løyser ikkje opp eit slåande paradoks fordi om nokre ikkje kan halde to tankar i hovudet samstundes. Han driv ikkje med den slags simpel ironi der du kjenner deg trygg på at sanninga er det motsette av det han seier. (At han driv med meir perfide former for ironi, er ei anna sak; nokre år etter at Jon Fosse gav ut essaysamlinga «Frå telling via showing til writing», kvitterte Einar Økland med artikkelsamlinga «Frå helling via hylling til halling»). Og han lèt slett ikkje ein flyndrefamilie ligge i fred og skjegle på botnen av ein bekk berre fordi det er annonsert i lokalavisa at han skal guide eit turlag.
Han skriv heller ikkje for folket, seier han, i det Ravatn har sett som motto for boka om Økland og livet på landet: «Eg er folket. Folket er så mange, og i mitt tilfelle er det meg.»
Bambusen i norsk kultur
Det er ei temmeleg typisk setning frå Einar Økland; konkret og kryptisk, lettfatteleg og løyndomsfull. Den miksen får ein møte i stort monn i ei ny og eigenarta bok, «Økland. Einar Øklands livsverk i samling», redigert av to veteranar som har vore ute ei vinternatt i nynorskens skog før, Sverre Tusvik og Ottar Grepstad. Med hjelp frå Jorunn Veiteberg og Agnes Ravatn har dei ført lange samtalar med Økland, og kokt ned springande pregnante replikkvekslingar til minneverdige refleksjonar om livsvirket og -verket hans: «Eg likar tekstar som er enkle og likevel uttrykksfulle», proklamerer Økland i prologen: «Det skal ikkje vera slik at, ja, det var steike godt sagt! Det skal ikkje vera ordtak». Han tek det ikkje tungt om nokon meiner det han skriv er for dei få – for «er det nokon få, så er det straks nokon andre. Det er ikkje noka hastesak alltid».
Noka hastesak er det sjeldan for Økland. I boka snakkar dei laust og fast om forfattarskapen og samlarvirket hans, og om rollene han har hatt i bokbransjen og kulturlivet, som forlagskonsulent, tidsskriftredaktør, bokmeldar og organisasjonsmenneske. På vegen mellom løypepostane sneier dei innom mykje og mangt – både høgt og lågt og stort og smått, med ein tydeleg tendens mot det vesle og låge. «Tenk berre på bambusen i norsk kultur», kan til dømes Økland brått seie:
Kvar er den? Det var bambusgreier i så mange samanhengar, og folk har ikkje nemnt det.
Kva tenkjer du på?
Eg tenkjer på fiskestengene. [...] Før var svære buntar med bambusstenger dekkslast på båtar. [...] Det var eit fantastisk materiale, men det var ikkje verdt nokon ting. Der var bambushandtak på små skeier, og dei hadde holkar av bambus. Reparatørane som skulle vøla telefonstrengane når dei tvinna seg om kvarandre, gjekk med lange, svære bambusstenger og drog trådane og løyste dei frå kvarandre.
Samtalane med Økland er fulle av slik rørande kulturhistorisk omsorg: Nokon må nemne bambusen!
Folkeminne
«Økland» er ikkje berre ei samtalebok, men òg eit dokumentasjonsverk, bygd på prosjektet «Den låge danninga», der redaktørane har romstert og systematisert i Øklands omfangsrike samlingar av bruksgrafikk, trykksaker og meir eller mindre kuriøse gjenstandar frå det Økland sjølv kallar «papirets tidsalder 1800–1960», og særleg frå «glanstida for industrisamfunnets folkekunst 1935–1955». To vilkårlege, vakre døme: eit bokmerke frå forsikringsselskapet Andvake; Bjellands juleskrin til Olavs-jubileet i 1930 – det kom med både sild og sardinar! Til saman har dei målt opp 450 hyllemeter med alle slags folkelege kulturformer, og talt opp 104 bøker som han har skrive eller redigert.
For dei som lurer på kva sambandet mellom samlarverksemda og forfattarvirket er, kan det vere verdt å merke seg at Økland ser på samlaren som ein poet, ein som «ser samanhengar der andre ikkje ser dei», og at han har sett nemninga ‘Folkeminne’ på fleire av diktbøkene sine.
Usteikt brød
Økland er poet i botn og samlar i sinn, og både poesien og samlargenet er synleg i den første romanen han skreiv, den vedunderlege og veldig merkelege «Amatør-album» frå 1969, som vel må kallast ein antiroman. «Lyrisk landskapsroman med figurar» er undertittelen til boka, der Økland set private fotografi saman med dikt og reflekterande prosa på ein måte som er oppsiktsvekkjande for si tid; det kan sende tankane til ein roman som «Austerlitz» (2001) av tyskaren W. G. Sebald, og det kan vise veg både inn i og ut av det vi seinare kom til å kalle verkelegheitslitteraturen.
«Amatør-album» har 38 kapittel, i tillegg til ein inngangs- og utgangstekst, og kvart kapittel er sett saman av tre element: Først eit foto, eventuelt eit sitat frå bygdebøker og lokallitteratur. Så eit dikt, som går tett på opplevingar frå Øklands første fjorten år på jorda. Til slutt ein reflekterande del, der han som skriv, gir essayistiske ettertankar til diktet.
Det er ein intenst sjølvbiografisk roman, stundom sjokkerande subjektiv, men det er ikkje ein roman som størknar i det private: Langt inne i det eigne stig det fram ei tid og eit landskap, og ein slags sjelstilstand hos han som ser seg tilbake. Eit emosjonelt sentrum i den fragmentariske forteljinga er farens død då Økland var sju: «på skulen måtte heile klassen be / for stakkar einar som var utan far / eg var redd han stod attom omnsskjermen / og høyrde».
Faren var yrkessjåfør og hadde «sjåførfrosten i bringa under den strikka kofta». Han får ein flekk på lunga, blir sendt på sanatorium og kjem aldri att, «han vart bortkøyrd av ein annan sjåfør / i ein bil som gjekk seint og lydlaust». I diktet set Økland sentimentale setningar saman med overraskande samanlikningar: «far min / den einaste eg aldri har vore anna enn glad i», står det tidleg. Og til slutt: «far min / å ta på som usteikt brød / der han låg kledd i kvitt nedi løa / med loket av».
I refleksjonsteksten skriv han om vanskane med å namngi sorga som barn: «Det vart at eg tagde om far min. Eg kjende han som ein framand». Via omvegar i landskapet og minnet resonnerer han seg fram til at han kan «gi namn til det som har gått bort og det som ikkje er til», og at det ligg trøyst i det: «For av og til kan vi kunsten og ønskjer å bruke den».
Knoppskytande landskap
Det er dette «Amatør-album» handlar om: Å bruke kunsten til å skrive seg inn i opplevingane frå barndomen, for å klårgjere dei og skrive dei av seg; gi dei namn og form for å gå vidare, friare enn før. Økland har omtala romanen som eit «avviklingsprosjekt og ein ny start», og prosjektet er både minnesansande, psykologisk sjølvransakande og kunstnarleg sjølvreflekterande. Atle Kittang var blant dei som framheva det filosofiske i dette prosjektet, og at vekselspelet mellom sansing og tanke er ein måte å forme opplevingar om til erfaring på. I den nye boka seier Økland sjølv at han der gjekk «gjennom mange av mine ulike fasar og blei annleis på mange vis etterpå».
Det store alvoret ligg med andre ord ikkje berre i scenene frå barndomen, men i arbeidet med å samle seg rundt dei og skode over dei, sjå korleis omgivnadane har forma ein, men òg korleis ein sjølv formar omgivnadane i ettertid. Han vil gjere landskapet til hovudaktør i romanen, men det lét seg ikkje fange så lett: «På dei minst forventa stadene skyt det knoppar og blomster». I forsøket på å få has på landskapet, er ein evig amatør:
«Økland ser på samlaren som ein poet.»
Eit landskap og ein som ferdast i landskapet endrar seg alltid. Dei blir tilfeldig, sporadisk, ja, amatørmessig dokumenterte syner det seg, når ein snur seg og skal sjå etter. Alt kunne alltid tedd seg annleis, hadde eit kamera eller eit minne eller einkvan farande vore der til ei anna tid.
Slyngelverksemd og samhald
«Amatør-album» kan verke som ein abstrakt og dyster roman, og er det for så vidt òg, men der finst lys og løft! Det er ikkje berre traumatiske minne Økland nærmar seg, som tapet av faren, opplevinga av å gjere seg til nesten-mordar med ein strikkepinne, eller den generelle eksistensielle kvalmen. Han hentar også fram det ein kan kalle idyllar, der barndomens rike stig gnistrande fram. I eit av dei flottaste kapitla er han ute og sleng med gutegjengen. «[M]ellom oss var det mogeleg», heiter det om samhaldet i slyngelverksemda:
det var byks utfor brot / ras på steinheller / nedover uframkomande svaberg / svaiing og sleng / i toppar på ungbjørker / haslar i liene bøygde til jorda av haustøre kroppar / båtar dregne langt over land ein stige dregen til fjells / ein frostvinter la vi opp i fjellet / dit elva kjem frå / stod den ned på skeiser
Ein idyll kan berre eksistere ved å bli gløymt og kome tilbake seinare, sterkare og meir sentimental, reflekterer Økland ein stad: «Idyllen kan berre hugsast. Oppsøkjer du den, finn du den ikkje. Og finn du den, er det ditt minne du ferdast i».
Den siste rosin
Kapittelet ‘Til fots med rosin’ kan òg kallast idyllisk, i alle fall ikonisk: Der går fem år gamle Einar på besøk til ein venn, dei brukar dagen oppe på ein knaus på nabogarden, og lagar ei dump der, før «knauseigarnaboen» kjem og jagar dei, «idioten / det måtte jo kome ein gong / og alt vårt strev låg bortkasta». Heime hos vennen er det trøyst å få, i form av «mitt livs første rosiner», som sjømannfaren har sendt heim frå eksotiske strok. Einar går «halvannan kilometer heim / [...] med den siste rosin i handa / den forandra seg undervegs / for at også mor mi skulle få smake / noko ho aldri før hadde sett»
Sidan har han høyrt kor rørt mora blei, og sjølv blitt rørt «slik søner kan bli over rørte mødre». Sidan har han også lært at rosiner «smakar best når dei er mjuke og varme. Det har eg lært av meg sjølv. Eg var inne på noko den gongen». Han var inne på noko då, som amatør i rosinfaget, og har gjort seg ei erfaring no, som skrivande kunstnar.
Siste stikk
Både i «Økland» og i «Verda er ein skandale» framhevar Økland støtt kor vanleg han er – ein folkets mann og modernist! Agnes Ravatn synest å meine at dette sjølvbiletet er ... litt spesielt, og ein stad, etter at han har lira av seg noko om kva bygdefolket ville ha sagt om den eller den saka, konfronterer ho han: «Når du snakkar om bygdefolket, framstår det ofte litt som eit gresk kor som du sjølv matar med replikkar?» Det er klart, svarar Økland, «det greske koret ville ikkje vore der om ingen kalla dei inn og hadde øvingar med dei!»
Det blir som det brukar bli: Einar Økland tek siste stikk.
