Sjølvsagt har dei trampoline. Då eg svingar av vegen som går gjennom Fiskå, kommunesenteret i Vanylven, og køyrer opp bakkane mot huset der Maria Parr og familien bur, ser eg snart ein heilt respektabelt diger trampoline i hagen og får stadfesta det eg har tenkt: Eit slikt trampolineopptrinn som er med i den nye barneboka hennar, skriv ein ikkje utan ei viss personleg erfaring med trampolinehald og -bruk.
Det er eit merkbart undertrykk i trampolineepisoden i «Oskar og eg», ein forstår at det mest er eksistensielt for både store og små: Dei små vil ha trampoline for alt i verda, dei store vil aller nådigast sleppe. Argumenta står som vanleg støtt på dei vaksne si side. At alle andre har ein, er berre endå ein grunn til at dei ikkje treng å ha ein sjølv. Familien har dessutan hatt trampoline før, kan storesøster Ida fortelje til veslebror Oskar, som er for liten til å hugse det. Men ei natt då vestlandsvindane herja som verst, hoppa trampolinen bortover markene, heilt bort i byggefeltet, og landa rett ved eit drivhus. Det var eit teikn, meinte foreldra, og ei åtvaring: aldri meir.
Heldigvis finst det onklar, men dei får vi kome tilbake til.
Gjennom forstørrelsesglaset
Maria Parr har opplevd ein liknande episode med deira trampoline, kanskje ikkje fullt så dramatisk som i boka, men når ho fortel om det, er det tydeleg at det har sett sine sjelelege spor. Slike hendingar får også setje spor i bøkene ho skriv, og i «Oskar og eg» er det sant nok nokre episodar med dunder og brak og ytre dramatikk. Likevel er der endå fleire episodar som handlar meir om indre tumultar, om tankane og kjenslene som kvervlar i ein liten kropp. Det er nett som at Parr har leita fram forstørrelsesglaset, og zooma inn på dei små og stundom litt større situasjonane som utspelar seg i kvardagen til ein ganske vanleg småbarnsfamilie.
– Eg har skrive mykje om vennskap tidlegare, men ikkje så mykje om søskenforhold og familieliv. No står eg midt i det sjølv, og så har eg jo litt erfaring frå oppveksten med fleire søsken. Eg er veldig nøye med at ingen rundt meg skal vere redde for å hamne i ei bok, men det er klart: Eg veit korleis det er når heile familien har spysjuka samtidig. Det er sikkert ikkje tilfeldig at eg skriv akkurat denne boka akkurat no.
I ein minneverdig tekst i Syn og segn i fjor fortalde Parr om grunnen til at ho ikkje har skrive så mykje dei siste åra. Ho har gått gjennom ein «standard distriktsnorsk fødsel nummer tre», og har kort sagt hatt sitt å henge fingrane i. Då ho skreiv debuten «Vaffelhjarte» (2005) og andreboka «Tonje Glimmerdal» (2009) – begge to brakande barneboksuksessar – hadde ho ikkje eigne ungar. Då «Keeperen og havet» (2017) kom, hadde ho to av slaget, men dei var framleis små og enno ikkje i målgruppa.
– Dette er første gong eg har skrive noko som ungane mine kan lese. Det har kanskje gjort meg litt meir ... ikkje pragmatisk akkurat, men eg ser i alle fall at dei treng høgtlesingsbøker. Eg har rett og slett hatt lyst til å skrive noko som er kjekt å lese høgt for dei.
– Er det annleis å skrive for barn no når du har dine eigne små lesarar?
– Ja, men først og fremst trur eg at eg lagar meir nyanserte vaksenpersonar. Det er no vanskeleg å vere forelder også, og brått kan eg identifisere meg vel så mykje med ei mor eller ein far som med barna eg skriv om. Det gjorde eg aldri før.
Dei vaksne sine perspektiv er meir synlege i boka, men om noko verkar «Oskar og eg» endå tryggare på seg sjølv som barnebok enn forgjengarane. Det er lite blunking til vaksenlesaren her, få vitsar som flyg over hovudet på ungane, ingen ekskluderande ordspel.
– Eg kjenner at eg blir amper når eg les barnebøker eller ser barnefilm der ein heilt tydeleg har laga eit eksklusivt spor for dei vaksne. Det er ei undervurdering av vaksne lesarar. Dei vil sjølvsagt lese boka på ein annan måte enn barna, men alle vaksne har vore ungar, og eg er sikker på at god barnelitteratur kan treffe dei også, via deira eigen barndom. Eg må sjølv skale vekk ein del ting som eg sit og kneggar over medan eg skriv, fordi eg veit at det vil gjere boka betre som barnebok. Det kan vere hardt, men ein må drepe nokre darlings. Å sitje og blunke til dei vaksne om ting som ikkje har noko med barna å gjere, det har eg i alle fall ikkje sans for.
Drivkrafta i skrivinga ligg openbert ein annan stad. Parr fortel at då ho byrja å dikte om desse søskena og relasjonen mellom dei, var det som å opne ei skattekiste. Oskar er fem og all over the place , Ida er tre år eldre og litt meir samla. Oskar tek stor plass i forteljingane, men det er Ida som fører ordet og styrer blikket til lesaren. Posisjonen ho fortel ifrå, skapar driv og dynamikk i boka: Ho ser på same tid opp på foreldra og dei vaksne, og forstår gradvis litt meir av den verda dei lever i, og ned på veslebroren, som ho heilt bestemt kjenner seg større og vaksnare enn.
– Desse to brukte eg først til litt leiligheitsdikting, mellom anna i ei juleforteljing, i ein koronatekst og i ein tekst i Fjell og Vidde. I dei tekstane var Ida først og fremst eit storesøsken, og ho hadde verken kjønn eller namn. Ho var utydeleg for meg lenge i skriveprosessen, sjølv om eg kjende at det var henne eg stod nærast. Det handlar nok om at eg er storesøster sjølv, at det er det perspektivet eg skriv ifrå, men så er det veldig effektivt å ha ein slik som Oskar å fortelje om. Etter kvart som tekstane tok form, blei Ida mykje tydelegare for meg. Ho blei ein heil person, ikkje berre ein forteljar.
Ein plutseleg gapskratt
Ida har absolutt blitt sin eigen person. Ho er barnleg bestemt, kan vere oppfarande og irritert, men viser også tolmod og omsorg, både for veslebroren og for dei vaksne rundt henne. «Oskar og eg» handlar om å bli eldre, om å vekse opp og vekse til saman med andre og oppleve at ting forandrar seg. Det er Oskar som går over den tydelegaste terskelen i boka – han blir skulegut og får eigen sekk og greier. Like fullt er det Ida sine tankar lesaren kjem tettast på, og gjennom dei kjem Parr seg imponerande nær desse små, men viktige skifta som skjer i løpet av ein barndom. Ida fekk meg tidleg til å tenke på ein notislapp eg såg på Alfons Åbergs Kulturhus i Göteborg tidlegare i sommar. Der stod det eit spørsmål, som Gunilla Bergström hadde hengande på ei korktavle over skrivebordet sitt: «Är det roligt att bli stor?»
– Ja, er det det? Det er så artig å snakke med ungar, for tidsperspektivet deira er så annleis. Ting som skjedde for to år sidan, opplever dei som i gamle dagar . Det skjedde i barndomen , kan dei seie. I mellomtida har vi vaksne knapt rokke å henge opp og ta ned julegardinene. Ein barndom fyk så fort forbi for oss vaksne, så vi må hugse på kor lang vår eigen var. Det var ei venninne som sa at vi må hugse å vise ungane kor kjekt det er å vere vaksen. Viss dei får sjå at det ikkje berre er trasig, er det heller ikkje så skummelt å bli større.
Nei, det gjeng an å leva som vaksen òg. Men det er ikkje til å kome forbi at det i all hovudsak inneber å leve i kvardagen, som for vaksne kan vere grå og stille, men for barn er fylt av små og store eventyr og sorger, latter og gråt. Gunilla Bergström har formulert noko anna som også følgde meg inn i lesinga av boka til Parr: «Jag är dålig på trollsagor och kriminalhistorier. For mig är verkligheten sagolik nog! Jag vill berätta sanna historier om verkliga människor. För mitt i vardagen finns ju häpnad, bävan, ett plötsligt gapskratt och eviga frågor».
– Eg har kanskje ikkje heilt klart å kvile i det der tidlegare. Eg har følt at eg må lage meir action, men med denne boka har eg erkjent at det held – at kvardagen er nok, at det er her vi lever. Eg har tenkt mykje på kva som står att til slutt, viss ein er så heldig å bli gamal. Og det er jo alle kvardagane, trur du ikkje? Alt det som utspelar seg på desse små plassane i liva våre?
Furuhytta og klesskapet
«Alle plassane vi er» lyder undertittelen til «Oskar og eg», og kvart kapittel er knytt til ein bestemt stad: Stova, elva, furuhytta, klesskapet, og så vidare. Med den episodiske, nesten novelleaktige forma klarer Parr å vaske blikket på desse stadane vi knapt tenker over i kvardagen, men som er så viktige for kjensla vår av tilknyting og tryggleik.
Den tydelege stadstilknytinga har ikkje hindra bøkene hennar å nå ut i verda. Dei er omsette til mange språk, og frå tidleg av har særleg russiske lesarar trykt dei til sine bryst. Parr er god ven med den russiske omsetjaren sin, Olga Drobot, og fortel at ho spela ei viktig rolle for at denne boka blei som den blei.
– Ho var på besøk her i fjor sommar, og sa at dette livet vi lever her på Fiskå, det er science fiction. Eg fekk verkeleg kjensla av at kvardagen og normene har smuldra vekk i heimlandet hennar, og at det å bli minna om ein vanleg kvardag ikkje berre er godt, men heilt nødvendig. Det er ikkje noko puslete med det, sa ho, det er livsviktig!
Bøkene til Parr har ført henne på fleire besøk til Russland dei siste femten åra og ho har fått sjå på nært hald korleis det har stramma seg til, og kor vanskeleg det har blitt å gi ut barnebøker der. Nokre emne kan ein knapt nemne før boka får 18-årsaldersgrense, sjølv om den er mynta på 8-åringar. Forlaget hennar, Samokat, har så langt klart å omgå sensuren og fremja fri og antiautoritær barnelitteratur
– Eg har eit håp om at også historia om Oskar og Ida skal kome ut på russisk, trass i desse onklane, då.
Ja, det var desse onklane, då. Onkel Øyvind og onkel Bulle. Det er dei som kjøper trampoline til Oskar og Ida, trass i alle forbod og befalingar frå foreldra, men elles heilt i tråd med gjeldande onkel- og tantenormer. Det er uansett ikkje slepphendt handsaming av ordensreglar frå mor og far som gjer at onklane ikkje ville ha sloppe gjennom den russiske sensuren. Det er fordi dei er to menn som elskar kvarandre og lever saman. Dette er ikkje noko Parr presenterer pedagogisk eller doserande for dei unge lesarane. Det får vere sjølvskrive og sjølvsagt, slik det helst er for ungar som veks opp med skeive i familien.
– Det er ein del av kvardagen deira. Det er slik det skal vere. Det handlar ikkje om at dei er skeive her, men om at onkel Øyvind er sjuk og døyr, og at onkel Bulle og dei andre må leve vidare med sorga.
Ristande skuldrar og triste innsikter
Onkel Øyvind er sjuk når vi først møter han i boka. Men Oskar og Ida ser han ikkje gjennom sjukdomen. Dei ser han gjennom latteren hans, som er lydlaus, med skuldrar som ristar intenst. «Onkel Øyvind er sjuk og blid. Mamma er frisk og sur», tenkjer Ida ein stad. Vaksne lesarar forstår at mora har grunn til å vere alvorleg. Dei vil nok òg sjå at ho går inn i ei djup sorg når broren døyr. Men barna sørgjer på sin måte: Det er ikkje eit mørkt teppe som legg seg over alt dei gjer, men noko som slår inn i plutselege triste innsikter, som når Ida ein dag sit og strikkar på ei ugle i kunst- og handverktimen, og brått innser at onkel Bulle er heilt åleine der i onkelhuset etter at onkel Øyvind er død.
– Dei fleste ungar opplever død før eller seinare, oftast før dei blir store. Eg trur barn spekulerer på døden, men at dei lettare går inn og ut av det enn oss vaksne. Det er viktig for meg at lesaren ser det frå barna sitt perspektiv i denne boka. Eg vil ikkje dytte inn alle moglege mørke problem, men gjere døden og sorga handterleg for barna, gjere det mogleg å snakke om.
– Det får ta plass og vere viktig, men det tek ikkje all plass og skyv vekk alt anna?
– Ein vaksen lesar skjønar at dette vil ligge der som ei stor sorg i familien. Men for ungane held kvardagslivet fram. Eg håper eg har fått til den balansen.
Etter å ha lese ferdig boka om Oskar og Ida er det slett ikkje vanskeleg å sjå føre seg dei to, på ein heilt vanleg dag med regn og vind eller solgløtt og opplett, som hoppar og sprett og slengjer seg på trampolinen dei har fått i gåve frå onkel Øyvind. Der er det plass til både varme minne og triste innsikter – og like snart til ein plutseleg gapskratt.