«Slumpen er genial»

Zen meister

Klokka elleve om kvelden 27. februar i 1973, inne i eit viktoriansk hus i Hayes Street i San Francisco, stod den 31 år gamle Bernard Beitman krumbøygd over utslagsvaksen og følte han heldt på å kvelast av noko han hadde sett fast i halsen. Han klarte ikkje harka det opp. Ikkje hadde han ete noko, og aldri hadde han opplevd eit slikt kvelingsanfall før. Og det gjekk ikkje fort over. Først etter femten minutt klarte han å svelgje og puste normalt att. Og han gjekk og la seg. Dagen etter var fødselsdagen hans. Men broren ringde ikkje for å gratulera han med dagen. Han ringde for å fortelja at faren var død. Han hadde fått blødingar inne i halsen om natta og vorte kvelt av sitt eige blod, og døydde klokka to om natta i Wilmington i Delaware. Delaware ligg tre tidssoner frå San Francisco. Når klokka er to om natta i Wilmington er ho elleve i California.

Beitman er ein respektert psykiater, uteksaminert ved Stanford, har fått nasjonale prisar for opplæringsprogram i psykiatri, og han har forska på samanhengen mellom brystsmerter og panikkåtak. Men denne hendinga fekk han til å verta meir enn vanleg oppteken av slike samantreff som det han hadde opplevd. Som ein av dei første sidan Carl Gustav Jung skreiv om synkronisitet, dette at meiningsfulle hendingar skjer samstundes utan årsakssamanheng, men likevel med ein form for forbindelse, har Beitman studert slike samantreff også ut frå ein vitskapeleg vinkel. Han grunnla Coincidence Studies og gav ut boka «Connecting with Coincidence». Han har mynta eit eige omgrep for den typen hendingar han opplevde den februarnatta, simulpathity, det å kunne oppleva kjenslene til ein nær person på lang avstand.

Jung og Beitman ser altså på dette med slump og samantreff, lykketreff eller hell på ein noko uvanleg måte.

Menneska liker å oppleva orden, system og samanheng, og me kan kjenna oss truga av uorden, kaos og det uføreseielege. Når me skal skapa og byggja og laga, lærer me oss om samanhengane, om årsak og verknad og korleis ting bør gjerast i rekkefølgje. Ting er anten rett eller gale, og dette er informasjon som me kan tileigna oss. I ei slik idéverd, der ting er anten/eller, skapar folk som Jung og Beitman rot i systemet. For det skal helst berre finnast to grunnleggjande måtar å oppfatta tilfeldigheiter på. Enkelt sagt, så er det anten Gud som står bak, eller så er det snakk om apofeni. Den første haldninga inkluderer folk som tillegg slike lykkelege samantreff til det at «universet var på mi side», mirakuløse krefter eller magiske energiar. Apofeni er den menneskelege tendensen til å sjå meiningsfulle mønster i heilt tilfeldige data som ikkje har nokon samanheng.

«Å ikkje vite er det primære. I vår kultur tel ikkje dette, så me unngår å ikkje-vite»

Når Beitman prøver å transcendera denne dualismen og påstår at begge synspunkta har rett på sitt vis, vil mange rynka skeptisk på nasen. «Å tilleggja det tilfeldige meining, er ein tanke som anten er toppen av absurditet, eller den djupaste innsikt», skreiv den tyske filosofen Arthur Schopenhauer.

Me liker å vite kva som vil skje den neste timen, i morgon, i tida som kjem. Å kunna visa at me har kunnskap og oversikt, gir ei god meistringskjensle, og det har utvilsamt langt høgare status enn det å vera uvitande og forvirra. Desse tinga er nedlagt i djupe lag i den kulturelle overføringa me tek i mot gjennom sosialiseringa inn i samfunnet. Det «å vite» er så viktig for dei fleste av oss at me klamrar oss til det me veit, slik at dette fyller mest mogleg av vår merksemd.

Men i realiteten er stoda den motsette. Me har berre kunnskap om ein bitte liten del av det universet me er del av, me aner ikkje kva som kan skje i morgon, og heile tida skjer det ting som me ikkje hadde føresett. Mange av dei kan me ikkje sjå at det er nokon klår årsak til, og me tenderer til å kalla dei «tilfeldige hendingar». I «The Book of Not Knowing» presenterer forfattaren Peter Ralston dette omtrent slik: Å ikkje vite er det primære. Før kunnskap kan finne stad, må det finnast ein stad med ein tilstand av å ikkje-vite. I vår kultur tel ikkje dette, så me unngår å ikkje-vite. Sjølv om ikkje-vite er primærkjelda til all kunnskap og uunnverleg for kreativitet, vil me ikkje vita av det.

Så langt har denne oppvurderinga av kunnskap, denne nedvurderinga av det å ikkje-vite, gått, at det har oppstått noko som vert kalla The Imposter Syndrome, Bedragersyndromet; først skildra av psykoterapeutane Pauline R. Clance og Suzanne A. Imes. Fenomenet går ut på at svært kompetente menneske, gjerne med ein viss suksess innanfor sitt felt, er redde for å bli avslørt som den sjarlatanen dei trur dei er. Dei veit nemleg altfor lite, dei kan eigentleg ingenting, dei har berre slumpa til å få til noko.

Men innanfor nyskaping og kreativitet innan alle felt, så er slumpen og det uføreseielege av stor betyding. Det å kunne improvisera, det å utnytte det tilfeldige som skjer til fordel for den skapande prosessen, er essensielt. Det å kunna forfølgja ein feil som oppstår, i staden for planen ein hadde.

«Innanfor nyskaping og kreativitet innan alle felt, så er slumpen og det uføreseielege av stor betyding»

Slike ting har alltid vore med og ført til meir spennande tankar og idear. Slump i kombinasjon med kunnskap og øving førte mellom anna til at ein kunstnar som Jackson Pollock kunne skapa måleri ved å slengja måling utover store lerret som låg på golvet, og arbeida i eit felt der talent, kunnskap og slump fungerte optimalt saman. Men for å læra å vera nyskapande må ofte innlærte barrierar avlærast.

Omsetjaren Anne Cathrine Wollebæk har på sosiale media vist korleis ulike feiltastingar kan skape merkverdige nyord og uventa assosiasjonsrikdom. I si bok om å skapa historier, «Fantasiens grammatikk», har Gianni Rodari eit heilt kapittel kalla «Den kreative feilen». Ein slik «feil» som har fått konsekvensar for mange oss, vert omtala i boka «The Folktale» av Stith Thompson. Då den franske forfattaren Charles Perrault (1628–1703) skulle gje ut ei samling forteljingar basert på folkeeventyr, der mellom annan «Askepott» var med, hadde han skrive at skorne hennar var av «vaire», ekornpels, men ved eit lykkeleg slumpetreff vart dette feil ved ei avskrift, og vart ståande som «verre» – glas. I mi svenske utgåve av Rodari si bok står det: «En liten glassko är helt visst mer fantastisk än någon liten luden toffel som helst, och också mer förförisk, även om den är dotter till en calembour, ett avskrivingsfel.»

Poeten Truls Horvei fortel at tilfeldige hendingar ofte spelar inn når det gjeld å setja i gang skrivinga. Han fortel at det at ein tilfeldig katt hadde kome inn i huset etter at poeten nyleg hadde hatt ei nær-døden oppleving og «begynt å tvile på sin egen tvil», førte til at han fortløpande skreiv tolv dikt som utgjer «Katten svaier» i samlinga «En halv himmel».

Skal ein vera kreativ og opne for det å forma eller formulera noko nytt, er det fullt mogleg å sjå på slump, på serendipitet, den uventa positive oppdaginga, som noko nyttig og tilgjengeleg.

Ein kan læra seg å leggja til rette for flaks, både ved å ordna dei praktiske og konkrete tilhøva slik at ein er meir open for det som ikkje er planlagt, og ved å setja seg sjølv i ein tilstand som skapar optimale forhold for å utnytta det som kjem i eins veg. Mi eiga oppleving er at det å vare i ein tilstand der ein er mottakeleg for tilfeldige impulsar, der desse blir meiningsfulle, liknar på det som Hilde Østby skriv om aha-opplevingar i boka «Kreativitet»: «Den kommer plutselig, den kjennes sann, og den innebærer et behag. Det er en følelse av at løsningen på et problem eller en idé faller på plass. Plutselig gir det man tenker mening, man prosesserer noe man ikke helt skjønte før på en plutselig forståelig måte.»

Ein treng verken å tru på magiske krefter eller på at alt er heilt tilfeldig for å trena seg i å verta meir open og mottakeleg for dei samantreffa som kan koma ein til gode, slik Beitman oppfordrar oss til.

Å vera i ein tilstand der ein heller er open for å spela på lag med slumpen, enn ignorerande og avvisande, trur eg er stimulerande og utviklande for den kreative evna på mange område av livet.