Kan religionar bli økokloke av korleis menneske med funksjonshemming har møtt og fortolka tilværet? Å vera funksjonshemma, eller funksjonsannleis enn norma, peikar ut mot ein tilstand me alle er i, i varierande grad, gjennom livet. Naturen kring oss opplever også funksjonshemming, at tilværet er fullt av brot, sprekkar, avvik, endringar, kriser, det uperfekte. Kva slags Gud kan finnast innanfor eit slikt bilete?

Kritiske studiar av funksjonshemming, disability studies på engelsk, er eit tverrfagleg studiefelt som undersøker kva funksjonshemming tyder for individa og for samfunnet. Teologar har lenge vore sentrale på feltet, med etiske og religiøse spørsmål om det gode liv, om helse, frelse, nåde og forsoning når vår situasjon som sårbare, uperfekte menneske er i fokus. Eit anna tverrfagleg studieområde er det som breitt blir kalla miljøhumaniora, på engelsk environmental humanities. Her forsøker ein gje svar på akutte, humanistiske spørsmål og utfordringar i vår klimakritiske tid.

Ein forskar som høyrer til begge område, er teologen Sharon Betcher. I ein artikkel om funksjonshemming, religion og økologi frå 2015, tar ho til orde mot det ho kallar «organisisme» – trua på at me som organismar er «lukka inne i oss sjølve». I staden må me forstå verda som ein vitalistisk materialisme, det vil seia som eit vibrerande, skapande, grenselaust rom av moglegheiter som involverer både levande og det me oppfattar som daud materie. Me er «horisontalt» forbunde med kvarandre på avgjerande vis – som menneske er me til dømes fulle av bakteriar som lever sine liv i oss og med oss. I ei slik verd må me løysa opp vår psyko-kulturelle forakt for «funksjonshemming» for å nå eit sannare bilete av naturen, av høvet til tilpassing og kreativitet i den framtida me må leva i. Betcher er høgst kritisk til helsefokuset i vår tid, som ho meiner har preg av organisisme og lengt mot perfeksjon.

«Me må løysa opp vår psyko-kulturelle forakt for ‘funksjonshemming’»

Den radikale journalisten og naturvitaren Barbara Ehrenreich gjekk også tydeleg i mot helsemantraet i si siste bok, «Naturlige årsaker», og kritiserer vår kulturs fornekting av sjukdom og død som ein del av livet. Ei meir spirituell utlegning av liknande spørsmål har ho i boka «Living with a Wild God» frå 2014, der ho gradvis kjem fram til eit slags animistisk verdssyn. Sinnet vårt synast å vera konstruert for å kondensera alt kaoset og mysteriet i verda til ein handgripeleg Annan eller Andre, ikkje fordi me skal tilbe det, men fordi me ikkje har noko anna val. Det er me som blir oppsøkte av dette andre «nærværet», er hennar konklusjon, me er ikkje aleine i verda.

Dei ovannemnte syna kan kallast nymaterialistiske. Det vil grovt seia at ein prøver å bryta ut av dualistiske tankelåsar kring objekt versus subjekt, materialitet versus åndelegheit. Tilværet er noko som stadig blir til, der mennesket som skapning ikkje er i sentrum, fordi tilværet ikkje faldar seg ut frå oss.

Desse komplekse synspunkta møtte eg i gripande form for nær 30 år sidan i Bergen. Då tok eg mellomfagsemnet «Religion og natur», med boka «Of God and Pelicans. A Theology of Revence for Life» av Jay B. McDaniels på pensum. Boka tar utgangspunkt i lidinga til pelikankylling nummer to, ein reservekylling som blir klekt bare for å døy, dersom fyrst klekte kylling er frisk. I ni av ti tilfelle endar han livet som overskotsmateriale kasta ut av reiret. Evolusjonsmessig har dette fungert strålande. For pelikankyllingar nummer to, har det vore ein tragedie.

Kva Gud finst i ei slik verd? I dette perspektivet er ikkje Gud allmektig, men allkjærleg, og har gjeve frå seg kontroll med skapinga – materien har sin eigen kreativitet. Gud er i staden Hjarte, framheld McDaniels, og forsøker framvisa noko som er meir enn kropp versus ånd. Dette Hjartet lir med alt som lir, og er i og hos den ulukkelege pelikankylling nummer to. I tilslektande, tøffare ordelag, hevdar Betcher at ein økospiritualitet opplyst av funksjonshemmingsstudiar handlar om «eit sosialt kjøtt» (social flesh) som bind oss saman, snarare enn ein heilskap i form av holisme som «planetarisk helse». Ånd er då ikkje ein transcendent Andre som gjev oss immunitet mot smerte, men ein «midnattskjempar med ei kviskring som gneistrar gjennom kjøttet og inviterer til liv på anna vis», framheld teologen. Vil me i tide klara å tenka nytt om oss sjølve, dei Andre og annleise?

Lars Gule, Eivor Oftestad, Anne Kalvig og Helene Næss skriv om religion i Klassekampen kvar torsdag.