Ein skal som kjent ikkje døme ei bok etter omslaget, men det er ikkje alltid dumt å la blikket kvile der ei stund før ein opnar boka. På framsida av Carl Frode Tillers nye roman er det kanskje 1-talet som først fell ein i auge – ein lovnad om meir, eit teikn på langstrekte ambisjonar vi kjenner att frå «Innsirkling»-trilogien (2007–2014). Blikket glid vidare over småtinga som er plassert i settehylla på omslaget; ei antyding om at romanen er full av detaljar, full av rom og forteljingar: Her er ein cocktailparaply frå ein sydentur, eit kjerrehjul som nokre amerikanarar fraktar frå Namsos til Minnesota, og ikkje minst små symbol og ikon frå kommunismens og sosialismens brokete historie. Sjølv blir eg nysgjerrig på eit fotografi som står i hylla, men då eg spør Tiller om det er frå familiealbumet, ser han nesten like nysgjerrig på det sjølv.
– Nei, eg veit faktisk ikkje kor det kjem ifrå, det er designaren sitt verk. Men settehylla er reell. Far min var NKP-medlem og hadde ei sånn, der han plasserte 1. mai-blomar og slikt. Eg har ikkje portrettert min eigen far her, men eg brukar eigen bakgrunn og eigne erfaringar mykje meir enn eg har gjort før.
Far til Trond, forteljaren i romanen, har òg ei settehylle med maiblomar, babusjkadokker og jakkemerke, og han har byster av Marx og Lenin over skrivepulten. Han er sagbruksarbeidar, fagforeiningsmann og NKP-medlem, og kjem frå ein familie av kommunistar. Ein stad fortel Trond om krisa faren hamna i då Muren fall, Sovjetunionen gjekk i oppløysing og det sosialistiske eksperimentet viste tydelege endetidsteikn: Eit «mausoleum» og «kommunismens gravkammer», kallar Trond settehylla hans – ei utstilling av knuste draumar.
Oppløysingstendensar
Trond er arbeiderparti-mann, og han står midt i ei krise sjølv. Krisetid er det òg for partiet hans. Det er difor han fortel: Fordi Norge har forandra seg fullstendig, fordi han knapt kjenner att seg sjølv. Han er skilt, sparka og alkoholisert, og når han famlande byrjar å fortelje, er han raskt attende i barndomen i arbeidarklassen på Prærien i Namsos, med faren som var kommunist og ei mor som var fråfallen pietist. «Arbeidarhjerte» er ei bok som viser oppløysingstendensane i sosialdemokratiet, og som sporar verknaden av samfunnsendringane i enkeltmenneskets liv. Det er ei bok full av kriser og konfliktar, men som under ei kjeklande overflate også søkjer samhald og forsoning, i familien og i samfunnet.
«Arbeidarhjerte» er òg ein meir klassisk realistisk roman enn Tiller har skrive på lang tid. Romanen er verken fortald baklengs, som «Begynnelser» (2017), eller i ei meir flytande form, som hans førre roman «Flukt» (2021).
– Dei eksperimentelle forteljegrepa har du lagt frå deg her?
–Ja, og det har vore rart å skrive ei meir tradisjonell bok. Eg har alltid byrja med å leike med form og språk, og så ser eg kva innhald eg kjem borti. Her byrja eg meir direkte å skildre stadar eg har budd, og då var eg raskt attende i Namsos. Mykje er basert på munnlege forteljingar eg har høyrt frå folk eg vaks opp med, og eg såg at kvardagsmenneska eg skriv om, både trong og fortente ei slik form.
Tiller trudde likevel lenge at det ikkje skulle bli ein vanleg roman, men heller ein serie avslutta forteljingar om dei same folka. Kapitteltitlane i romanen er eit etterslep frå det, men så skreiv han inn fleire korte kapittel om Trond i notida, og alt byrja å sy seg tettare saman.
Eit av desse kapitla er romanopninga, der Trond fortel om sitt første minne – ei gastroskopisk undersøking på sjukehuset i Namsos. Han er fem år og har magesmerter, rundt sjukesenga står fem-seks vaksne, mellom dei faren, og tvingar ein stikkelsbærfarga slange ned i gapet på han. Trond sparkar og slår utan å få stoppa inngrepet. I ettertid gjenfortel faren episoden med komisk valør: Han nemner ikkje at Trond var lei seg, men fokuserer på at han beit overlegen – ein arrogant, autoritær, stammande austlending – i fingeren. Faren gjer det til ei forteljing om kampvilje og motstand.
– Det er eit sterkt medvit om forteljing her, om måtar å fortelje på og motivasjonen folk har for å fortelje på den og den, og ikkje den måten?
– Ja, det medvitet har eg hatt med meg i heile forfattarskapen. Og her er det med frå starten: Faren vil overlevere nokre verdiar og normer til guten. Han fortel på ein viss måte, men fortel like fullt noko sant. Eg tenkjer det opnar for at lesaren kan lese romanen som ei slik forteljing – ei forteljing som ikkje er nøytral eller uinteressert, men kanskje sann likevel. Det gir meg fridom som forfattar, for når eg skriv, kan eg lure på kor realistisk det er at han hugsar dialog frå 1970-talet. Men når det blir tydeleg at Trond famlar og vrir og lyg på same måte som andre, at han lyg for å fortelje noko sant, så slepper eg meg laus.
Mangfaldet i arbeidarklassen
På farssida til Trond er det eit sterkt medvit om at ein tilhøyrer arbeidarklassen. Då amerikanske slektningar kjem på besøk i barndomen, er dei ikkje særleg interessert i det farfaren har å fortelje om den industrielle revolusjonen i Namsos. Dei hentar berre stoff til ei forteljing om å vere si eiga lykkes smed: Det var dei beste som drog til USA, og dei aller beste som overlevde der. Framsteget og frigjeringa av arbeidarklassen bryr dei seg ikkje om. Også dette formar faren til ei forteljing som hånar amerikanarane og styrker eigne verdiar – til noko som gir Trond eit samansett syn på sosial mobilitet.
Når Trond legg ut på klassereise sjølv, til studiar i Trondheim med endestasjon i mellomklassen der, har han med seg dette arbeidarklassemedvitet, og eit ideal om å ikkje gløyme kor ein kjem ifrå. På vegen bur han på mange ulike stadar, og lesaren får ei kjensle av at han aldri høyrer heilt heime der han er.
– Han er utilpass både i mellomklasselivet og heime hos arbeidarklassefamilien. Men så har han på sett og vis falle mellom to stolar frå starten av, mellom bedehusmiljøet på morssida og kommunistmiljøet på farssida. Dei indre konfliktane hans handlar nettopp om å leve med innbyrdes motstridande verdiar og normer. Det er der trykket kjem ifrå, trongen til å fortelje for å sortere i rotet.
– Slike skiljelinjer går ikkje berre mellom ulike klassar og miljø, men også innover i arbeidarklassen?
– Ja, eg vil vise at arbeidarklassen ikkje er éin ting. Langt ifrå alle er like politisk medvitne som Tronds familie. Nabofamilien deira er filleproletariat, dei har strøjobbar, drikk, slåst og rotar det til for seg. Slike ting har eg sett, og eg prøver å skildre det realistisk. Men det er klart, eg kunne ha skildra fleire betrestilte arbeidarfamiliar. Trond snakkar ein stad om tendensen han har til å overdrive det røffe ved bakgrunnen sin. Han lurer litt på kvifor.
– Ja, kvifor då?
– Allereie som liten blir han medviten at forteljingane rundt han er litt overdrivne, men han forstår at det er noko sant i dei. Det er vel noko liknande han reflekterer over sjølv, at han overdriv den røffe bakgrunnen for å gjere klassereisa si til ein større prestasjon enn den trass alt er i eit samfunn som Norge, med lånekassa og alt. Eg trur det er noko i det.
Klasseallianse
I «Arbeidarhjerte» les vi oss gjennom konflikt etter konflikt, med krangling på personplan og gnissingar i familien, men når vi kjem ut på den andre sida, er det overraskande nok med ei forsonleg kjensle. Når Tiller skal forklare dette, peikar han på at han ikkje er ein ung, sint mann lenger, som då han debuterte med den ramnsvarte «Skråninga» (2001). Han peikar òg på aldringsmotivet i boka, som blei viktigare undervegs i skrivinga. Trond ser foreldregenerasjonen svekkast og er sjølv i ferd med å bli eldre.
– Han blir mildare stemt, og litt flåsete sagt trur eg han kjenner kjærleik til livet, og at det får utslag i ein meir målarisk stil. Han blir oppteken av småtteri rundt seg, som settehylla. Eg brukar tid på ting som kan verke uviktige for handlinga, men som er forankra i dette aldringsmotivet. Det heng også saman med det politiske: Mange blir eldre og svekka og byrjar å sjå verdien av velferdsstaten, som nettopp er fundert på ei forsoning mellom klassane.
Som sosialdemokrat står Trond midt i presset mot velferdsstaten, og som klassereisande står han med ein fot i kvar klasse. Han har heftige diskusjonar med både faren og broren, som ikkje har gjort noko klassereise, men bur i Namsos, jobbar i målarfirma og har uttalte FrP-sympatiar. Dei lever ulike liv, men i romanen ser Trond forbi livsstilsforskjellar og finn fleire nyansar.
– Slike overflatiske klassemarkørar får overdrive mykje fokus. Dei er ikkje alltid enkle å forhalde seg til, men det er så lettvint å harselere med vinturane til mellomklassen og dansemusikken til arbeidarklassen. Slikt finst på overflata her òg, men Trond prøver å gå djupare. Ein må ikkje gløyme at det er nødvendig å lage alliansar mellom klassane.
Ekteskapet til Trond er ein slik allianse. Kona, eller ekskona, Therese er oppvaksen i ein kunstnarheim og trygt planta i mellomklassen. I boka merkar ein viljen til å halde saman, sjølv om dei har ulike utgangspunkt, sjølv om det er vanskeleg, sjølv om dei kranglar og svik og mistar kontakt med kvarandre.
Den sosiale arven veg tungt i bøkene til Tiller, personane blir som regel innhenta av fortida og familien sin.
– Men her snur du det nesten til noko positivt?
– Det trur eg du har rett i. Eg har også tenkt på dei to nabogutane, som har eit elendig utgangspunkt. Når Trond møter ein av dei på sydentur, går det ikkje direkte bra med han, men han driv si eiga bedrift og er trass alt ikkje heilt øydelagd. I Norge, i motsetnad til USA eller Frankrike, er det krefter som er med å løfte folk frå botnen. Det er kanskje det som gir den takknemlege kjensla og forsonande viljen i boka. Men når eg snakkar slik om det, høyrest det frykteleg håpefullt ut. Eg har alltid hatt forkjærleik for modernismen, at alt skal gå gale, ende i framandgjering, katastrofe og all verdas håpløyse...
– Jo, men det finst også her?
– Det gjer det. Men ein må nesten drage litt i seg sjølv. Det kjentest rart å skrive fram forsoninga, men også godt – litt motstraums nesten. Nesten alle romanar eg likar, endar dårleg. Så vi får sjå.
«Kvardagsmenneska eg skriv om, både trong og fortente ei meir tradisjonell form.»
— Carl Frode Tiller
Realismens triumf
Når Tiller snakkar om førebilete, er det gjerne modernistane som melder seg. Han har lært mykje av Jon Fosse om det musikalske i språket, utan at Fosse er særleg påtrengande i årets bok. Kjell Askildsen, derimot, meiner Tiller pregar måten han skriv dialogar på, og konkrete scener der Trond flakkar rundt i Trondheim by som ein annan Thomas F. Det språklege skarpsynet for presise detaljar har han trena opp med Tor Ulven. Men romanen heiter «Arbeidarhjerte», og det kjennest feil å ikkje spørje:
– Kva med arbeidarlitteraturen?
–Eg har eigentleg ikkje noko nært forhold til arbeidarlitteraturen. Det er slikt eg lenge har hatt planar om å lese, men som det aldri har blitt noko av. Skildringane av arbeidarklassen hentar eg heilt frå eigne erfaringar. Eg vil at språket skal tilhøyre dei eg skriv om, at det skal ta folk på alvor, gi dei plass. Elles blir det fort sånn at eg brukar dei til å uttrykkje meiningar som er viktige for meg. Eg vil ikkje gjere dei verken klokare eller dummare enn dei er.
– Og så får politikken og ideologien heller stige opp frå det dei seier?
– Nettopp.
Realismens triumf kallar nokon det. Ein triumf av ei scene i så måte er der Trond har med seg faren på besøk til svigerforeldra på Bakklandet i Trondheim. Trond har fortalt oss om avstanden som vaks fram mellom han og faren etter at han flytta for å studere. Heime hos svigerforeldra snakkar han om kunst og teori på ein måte som går over hovudet på faren. Han veit at faren blir rasande av slikt, men òg at han er høfleg og aldri vil lage oppstyr. Trond trur det skal bli ein triumf å vise kven han er, eller snarare har blitt. I staden latterleggjer han faren og kjenner ei sorg som han ikkje skjønar der og då. Seinare forstår han at det sjølvsagt er faren han vil ha anerkjenning frå.
Slike scener er det fleire av – der klassekjensla til Trond kjem tydeleg til uttrykk, ofte på måtar som overrumplar han sjølv. Han kan irritere vitet av seg over svigerinna, men bli rasande når kona rakkar ned på henne – fordi svigerinna med sine vanar, verdiar og veremåte representerer kvinnene som gav han omsorg i oppveksten. På festar i akademikar- eller kunstnarkrinsar i Trondheim er han heller ikkje alltid den beste utgåva av seg sjølv.
– Trond ser ikkje mildt på dei som meir eller mindre medvite rakkar ned på vanlege folk?
– Nei, det aktiviserer noko i han, noko som stammar frå kjærleiken han kjenner til bakgrunnen sin. Det gjer at han kan bli veldig, veldig stygg. Den manglande sjølvkontrollen han av og til er offer for, knyter han til familiebakgrunnen og arbeidarklassekulturen, der ein var stolt av å vere snarsint, tore å seie ifrå, ikkje late seg pille på nasen. I mellomklassemiljøa nøyer dei seg med tre glas vin. Han sit att med lyst til å drikke meir, for det gjorde ein der han kjem ifrå.
«Overflatiske klassemarkørar får overdrive mykje fokus.»
— Carl Frode Tiller
– Han har lært seg andre vanar, men no orkar han ikkje å halde på dei lenger. Han blir meir og meir trassig i boka?
– Trass er eit presist ord. Det er veldig trassig, og ganske pubertalt. Han tek motsett standpunkt berre for å markere at han ikkje godtek noko.
Men bak trassen ligg det mjukare kjensler: Trond er fylt av nostalgi når han fortel, ein inderleg lengt attende til noko han ikkje forstår nøyaktig kva er. Det er ikkje ein nostalgi som hevdar at alt var betre før, seier Tiller.
– Men det er ein lengt etter alt han føler han har mista. Han greier ikkje heilt å setje ord på det, men det handlar om verdiane som har gått tapt i dei store samfunnsendringane, og kanskje om meir ubetydelege ting, som lyden av bildekk over blaut asfalt.
Fornuft og frislepp
Vi har prata lenge før eg får dårleg samvit for å spørje så lite om mor til Trond, som kjem frå ein familie av strenge pietistar. Dei spelar ei viktig rolle i romanen, og det er ikkje nett noko glansbilete Tiller teiknar av morfarens hus, der ei øskje Kinasjakk er einaste teikn på hygge.
– Det er mogleg eg har drege det langt, men eg har brukt eigne minne om ein kristen heim som var svært streng. No er ikkje dei på morssida i live, og har ikkje fått lese dette, slik far min har. Men eg synest det er viktig å fortelje om denne rørsla si rolle i norsk historie.
– Og ikkje minst i arbeidarklassen?
– Absolutt. Og i NKP til og med, der Peder Furubotn på eit tidspunkt ville gjere det til folkeparti og inkludere kristen-Norge. Han stilte på scenen med Bibel i eine handa og Marx i andre. Farfar tilhøyrde Furubotn-fløya, og blei som han ekskludert ein periode. Det var interessant å sjå han i samband med mor og far som finn saman – ein kommunistisk, festglad ateist hamnar i lag med ei bedehusjente. Det blir ein allianse det òg.
– Mora konfronterer ikkje faren, men er rakrygga likevel?
– Ho er sterk. Når du veks opp i eit miljø der du knapt får snakke, utviklar du andre strategiar. Ho kan vere manipulerande, spele på dårleg samvit hos dei rundt. Trond liknar litt på mora fram til ho døyr – han er litt asketisk og fornuftsdriven, alt skal vere gjennomtenkt. Når ho døyr, får han kjensla av frislepp. Han blir dregen mot ei kvinne han anar mora aldri ville ha likt, fordi ho er så fri og frivol. Brått bestemmer han seg for å vere irrasjonell og ta ein sjanse. Då er han utru med ho som seinare blir kona hans.
Taktstokken og arbeidsstokken
Kanskje er det hjartet som hoppar over eit slag, som bryt ut av sin vande rytme og finn fram til ein ny. Etter at eg har tatt farvel med Tiller, innser eg at eg har gløymt å spørje om fenomenet som har gitt boka tittel. Trond er på besøk hos broren og fortel om ein forskingsrapport han har lese, om at det ikkje berre er hjarta til folk som syng i kor, som byrjar å slå i takt, men at hjarta til folk som arbeider saman, også tek til å banke i same rytme. Trond blir blyg då han har sagt det, han høyrer kor romantiserande det må lyde for ein kroppsarbeidar. Men Stein nikkar og synest både å tru på og kjenne seg att i det.
Eg hadde tenkt å spørje Tiller om det ublygt romantiske i biletspråket, om kor han har det ifrå, om sanningsgehalten. Men om ein kan tru på at hjarta til dei som syng salmar eller suitar i kor, slår i takt, så kan ein vel òg tru at folk som løftar og lempar i flokk, som dreg i same retning, med samordna rørsler, mot same mål, kan finne fram til ein felles hjarterytme?