Omgrepet avkolonisering har gått att i fleire konfliktar ved universitet og kulturinstitusjonar i Europa og USA. Det har også skapt debatt at avkolonisering av dokumentarfilmen er sett på dagsorden ved International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA), verdas største dokumentarfilmfestival, etter at Orwa Nyrabia vart kunstnarisk leiar i 2018.
I helga var festivalsjefen i Oslo for å snakka om «avkolonisering av blikket» og for å fortelja korleis IDFA har tatt tak i utfordringar med representasjon, likeverd og inkludering for å fremja eit meir rettvist og ope kulturlandskap.
– Avkolonisering er ikkje «eit viktig tema», det er det einaste temaet slik eg ser det, seier Nyrabia under ein videosamtale før Oslo-besøket.
– Vi lever i ein historisk epoke der det hegemoniske systemet er pressa til endring. Vi innser at humaniteten har mislukkast på avgjerande område, og vi går frå ein katastrofe til neste. Endringane handlar beint fram om å berga sitt eige skinn, held Nyrabia fram.
Sjølv har han levd gjennom fleire katastrofar. Han er fødd i Syria og hadde ein lang og variert karriere både framfor og bak kamera i fødelandet etter å ha blitt utdanna ved akademiet for scenekunst i Damaskus.
Som mange kollegaer støtta han opprøret mot Assad-regimet i 2011, noko han også vart arrestert for. I 2012 måtte han forlata Syria, og han har sidan budd og arbeidd i Europa.
– Avkolonisering av blikket er filmfolk sitt bidrag til det globale skiftet, seier Nyrabia.
Større enn eurosentrisme
Han fortel at han elskar film og måten filmkunsten knyter han til verda og andre menneske på.
– Film er ei intellektuell utveksling som kan få oss til å sjå fellesskapen mellom folk, men diverre har mediet i for liten grad fungert slik. I staden har film i praksis fungert til å spreia verdssynet til dei rikaste i verda.
Nyrabia minner om at for dokumentarfilmen sin del går denne skeivheita heilt tilbake til starten. Europeiske filmskaparar utan føresetnader for å forstå kor dei var og kven dei møtte, reiste til andre land eller «oppsøkte avkrokar av sin eigen familie» for med nedlatande blikk å laga «forenklande filmar som stadfesta deira meining om verda».
– I dag er det mange som ikkje godtek slik oppførsel lenger.
Nyrabia vil at film skal vera ei open plattform, og det handlar ikkje berre om å opna for ulike kamerablikk.
– Det er også ei øving i å sjå, for publikum er øvde opp til å tenkja på film som berre den nyliberale filmforteljinga, og det gjer spørsmålet om avkolonisering mykje større enn problemet med eurosentrisme. Om du ser ein polsk detektivserie på Netflix i dag, er det lite ved han som er polsk, men mykje som er amerikansk.
Bortkasta ordkløyveri
Dei fleste vil stø representasjon, likeverd og inkludering som demokratiske prinsipp. Men når omgrepa blir knytt til «avkolonisering», blir mange skeptiske og går i forsvarsposisjon, ofte på krast vis.
Det er ein vanskeleg augneblikk i historia, vedgår Nyrabia.
– Det er ikkje lett å fortelja ein mann som identifiserer seg som progressiv feminist at han har utnytta kvinner heile livet. Han vil ha vondt for å akseptera kritikken. Det er ein krevjande sjølverkjenningsprosess.
– Kvifor er sjølve omgrepet «avkolonisering» viktig?
– Fordi mentaliteten frå kolonitida har forma det vi i dag ser på som rasjonelt og fornuftig.
Orwa Nyrabia fortel at det ved årets IDFA, som blir arrangert i november, vil bli vist fleire nederlandske filmar som granskar kolonihistoria i Indonesia. I fjor slo ein ny forskingsrapport fast at dei nederlandske, militære overgrepa under den indonesiske frigjeringskrigen (1945–1949) ikkje berre var mykje større enn styresmaktene har hevda, men at dei var systematiske.
– Nederland har orsaka, men ikkje erkjent at det er snakk om krigsbrotsverk, som ville gjort landet erstatningspliktig. Det er berre eitt døme på at historia lever blant oss.
– Avkolonialisering handlar ikkje om å kjenna skuld, presiserer Nyrabia. Det handlar om å erkjenna andre sin smerte. Det er det som er vegen framover.
Å drøfta omgrepet avkolonisering, kallar han å kasta bort verdifull tid.
– Eg meiner vi er i ein naudssituasjon, graden av smerte og kjensla av respektløyse er i ferd med å nå farlege nivå og det er ikkje offeret sitt problem.
Norsk «blackface»?
IDFA-sjefen nemner kontroversen rundt den norske barnefilmen «Helt super» under filmfestivalen i Berlin i år. Organisasjonen Artef (Anti-Racism Taskforce for European Film) leverte inn ein klage på animasjonen der kvite hovudroller bruker brune løvemasker (trass i at løver ikkje er brune i fjeset). Artef meinte filmen spelte på rasistiske stereotypiar.
– Saka er ikkje opp til meg å handtera, men den norske delegasjonen hadde ein svært «maskulin» reaksjon på kritikken. Eg meiner at du kan ikkje svara «det er ditt problem» når nokon seier «du trakkar på meg». Vi må gjennom ei utfordrande øving når vi må vurdera om vi kan ha tatt feil, men det handlar om å bli mogne i fellesskap.
Dei norske filmskaparane fekk støtte av Norsk filminstitutt og Virke produsentforening. I februar sa NFI-direktør Kjersti Mo til NRK at «NFI anerkjenner at det finnes en filmhistorie hvor melaninrike mennesker har vært representert rasistisk. Det mener vi ikke er tilfelle i ‘Helt super’. At enkeltmennesker i organisasjonen Artef velger å tolke «Helt super» i en slik kontekst må stå for deres regning».
Delar makta på IDFA
– Kva betyr avkolonisering i praksis for styringa av IDFA?
– Det største, langsiktig grepet er å dela på den kunstnariske avgjerdsprosessen. Eg plukkar ein breitt samansett utvalsjury, som vel ut filmar til festivalen. Vi har kvoteordningar for kjønnsbalanse, som vi tar på alvor, men det er eit taktisk grep. Det skapar ikkje organiske endringar.
Nyrabia meiner den same inkluderande strategien er viktig i stipendkomitear, blant lærarar og medverkande i workshops og andre aktivitetar, som alle store filmfestivalar driv i dag for å hjelpa fram nye talent.
– Om dei som tar avgjerdene er frå ein , suksessrik region, vil vi berre reprodusera dei estetiske ideala og produksjonsmetodane der frå. Vi kan ikkje utveksla idear, læra av kvarandre eller om andre sin kunstnariske sensibilitet slik vi burde.
– Kva betyr det for kunstnarisk mangfald og demokratisering av bransjen at du leier IDFA?
– Det veit vi først i framtida. Eg kan berre setja standarden høgt. Eg vil at festivalen skal vera ein stad der folk som kjenner seg utanfor på andre, store festivalar, kjenner seg heime og at IDFA blir ein plass der du møter respektert i staden for patriarkalske dinosaurar.
Politikken har også påverka andre festivalar.
– Om IDFA skapar ein standard, vil det bli oppfatta som naudsynt å debattera denne, også blant dei som er svært usamde med meg og som ikkje liker vår modell.