Eit stykke ut i Tomas Espedals «Lyst (En forfatters selvbiografi» (2022) er det ei fornøyeleg scene der ein lærar, som kanskje, kanskje ikkje var marxist, ber elevane stemme over kva roman dei skal setje på pensum det året. Han lèt valet stå mellom Tarjei Vesaas’ «Fuglane» og Dag Solstads «25. septemberplassen», og «i overveldende flertall» vel elevane «Fuglane». Då seier læraren: «De fleste av dere kommer tydeligvis før eller senere til å lese Fuglane av Tarjei Vesaas, derfor er det bestemt at dere nå skal lese 25. septemberplassen av Dag Solstad».

Då eg sjølv gjekk på skulen nokre tiår seinare, blei det aldri bestemt at vi skulle lese «25. septemberplassen» av Dag Solstad. «Fuglane» var vi innom, men av Solstad delte lektorane heller ut bøker som handla om dei sjølve, helst om lektor Elias Rukla og hans gjenstridige paraply på Fagerborg VGS, til nauds om gymnaslærar Pedersen og hans beretning om AKP (m-l). På universitetet møtte eg ei viss interesse for den «vekkelsen» gymnaslæraren skildrar, men mest for korleis den oppstod, og ikkje minst korleis den stod til nedfalls: Det var inngangen til fenomenet i «Arild Asnes, 1970» og utgangen frå det i «Gymnaslærer Pedersen» folk brydde seg om, og berre i liten grad tingen sjølv. «25. septemberplassen», som skildrar denne vekkinga i form av kampen mot norsk EU-medlemskap i 1972, har lege løynd under ei skodde av foraktfulle tilbakeblikk på den sosialrealistiske 1970-talslitteraturen, som etter seiande er tidsprega og påståeleg, flat og uinteressant, sjølvgod og djupast sett sjølvsentrert.

Slik hadde det seg at eg som ung pløgde gjennom brorparten av Solstads romanar, men aldri sneia innom «25. septemberplassen». Og slik hadde det seg at eg sjølv stod der, nokre år seinare, som vikar for ein eller annan eksistensielt fortvila lektor på Fagerborg VGS og delte ut pocketutgåver av «Genanse og verdighet» som litterære løpesetlar til dei unge lovande: Ta denne boka; dette er god litteratur.

Politisk romankunst

I år er det 50 år sidan «25. septemberplassen» kom ut, og gjennom sprekkane i den murfaste motstanden mot politisk 1970-talslitteratur har det byrja å glimre: Romanen har frå fleire kantar blitt løfta fram blant dei beste Solstad har skrive. På Sølvberget Bibliotek i Stavanger er nett denne romanen innlemma i klassikarserien deira. Ikkje berre Tomas Espedal, men også Kjartan Fløgstad har skrive entusiastisk om romanen, og brukt den som motvekt til mykje og mangt i festskrift til Solstad på 80-årsdagen, i 1. mai-appell på Folkets hus og i eigne artiklar om det han ser som ein ny, og nyliberal, klassereiselitteratur. Ikkje minst tok juryen for fjorårets kanonkåring i Klassekampen med romanen på lista over dei 100 viktigaste verka for venstresida – sjølv om både folket, også kjent som Klassekampens lesarar, og Solstad sjølv syntest å føretrekke «Gymnaslærer Pedersen».

Ein av dei som har gått grundigast til verks i oppvurderinga av «25. septemberplassen» dei siste åra, er litteraturprofessor og -kritikar Frode Helmich Pedersen. I det fyldige Agora-nummeret om forfattarskapen frå i fjor gir universitetslærar Pedersen overtydande argument for at romanen er eit krondøme på vellukka politisk romankunst. Han løftar fram den politiske krafta og aktualiteten i stoffet, og peikar særleg på den særeigne forteljaren som politisk fyrlys og litterær leiestjerne i romanen.

Forteljaren er ein figur Solstad-lesarar kjenner godt – ein ivrig, idiosynkratisk tilskodar til verda rundt han. Men til skilnad frå forteljarane i både tidlegare og seinare Solstad-romanar er han lite oppteken av si eiga rolle i situasjonen, men nettopp meir oppslukt i alt som skjer rundt. Han er ikkje direkte del av handlinga, men grip heile tida inn i den med spørsmål og kommentarar om personane, med bestemt analyse av den sosiale utviklinga og med beint fram einsidige politiske utrop som ikkje leiver tvil om kor han står. For Helmich Pedersen er forteljarens temperament ein vesentleg del av kvaliteten i romanen, både politisk og estetisk: Han er ikkje berre ein som spør, men også ein som svarar; ikkje ein distansert narrativ instans, men ein levande, eldfull og høgst partisk retorikar av rang.

Familien Nyland

«25. septemberplassen» er ein kollektivroman om arbeidsfolks kvardag i Halden, og samstundes ein roman om den sosiale og politiske utviklinga i det norske sosialdemokratiet i etterkrigstida, fram til folkerøystinga om norsk EU-medlemskap i 1972. I opninga syklar Håkon Nyland så å seie rett frå Heimefronten til sin første arbeidsdag i det frie Norge. Han er fagorganisert sosialist på Skotøyfabrikken, men utover i romanen bleiknar det politiske engasjementet hans. Det blir hus og hage, og ikkje minst bil, og så går Skotøyfabrikken dukken i konkurranse med importerte italienske skomerke, «billigere og nettere enn norske», og han står der, eller rettare sagt sit der, på ein benk i Busterudparken med to tomme arbeidsnevar i 1971 – til liks med dei 70 andre tilsette og med tilsette frå andre bedrifter i byen. Gjennom bror sin, som er ordførar i Halden, får han seg deltidsjobb som kinokontrollør på Aladdin kino, der han viser amerikanske draumar til folket.

Romanen følgjer familien Nyland vidare i neste generasjon. Dottera Wenche blir flyvertinne og forsvinn raskt ut av historia, der ho «svever over det amerikanske kontinentet med et brett drinker i handa og med et vakkert smil». Eit kapittel handlar om eldstemann Egil, Ap-mann som sin far, men heilt utan politiske vyar. Han ser tippekamp på tv, leverer tippekupongar og drøymer om tolv rette, men foraktar dei som drøymer roseraude draumar om eit anna samfunn. Egil har «blitt lært opp til en rekke ting som han ikke visste at han hadde blitt lært opp til», og er prega av den djupe kommunistskepsisen i det forteljaren kallar «Gerhardsens tale til Kråkene». Nestemann Axel får også sitt kapittel. Han er ein fridomssøkjande ung mann som forelskar seg i ein kommunist og så å seie blir dregen baklengs inn i den politiske fuglekassa. På 1. mai nærmar han seg toget i Halden, men vågar ikkje gå, i frykt for blikka frå medborgarane. Yngstemann Inge får på si side to kapittel i boka: Han er overtydd kommunist og styrer engasjementet inn i AKMED (Arbeidarkomiteen mot EEC og dyrtid), starta som alternativ til Folkerørsla mot EEC.

Inge har tatt artium, men jobbar som brørne på Saugbrugs. «Grådig er den, og den kan ikke annet», heiter det om Saugbrugsforeningen, som òg får sitt kapittel i boka – ein dokumentarisk gjennomgang av bedriftas historie, styre og stell, med særleg vekt på arverekkjer og maktkonsentrasjon. Alliansen mellom kapitalkreftene og leiarane i sosialdemokratiet er eit av dei kritiske kvefsebola i romanen.

For og imot

Framstillinga av Saugbrugsforeningen vekte oppstyr då romanen kom ut. Det var openlyst uhøyrt å utlevere informasjon om kven bedriftsleiarane var gifte med og kva næringsinteresser dei hadde: Sjikane! Trakassering! ropte særleg avisleiarar i arbeidarblad og lokalaviser i småbyar på Austlandet. I det heile vekte romanen mykje oppstyr til å vere ei «kjedelig bok», som var Solstads eigen karakteristikk i eit Dagbladet-intervju nokre månadar før lansering. Den første bølgja med debatt og kritikk blei samla i boka «For og imot. En samling av pressens anmeldelser og omtaler» allereie i 1975. I hovudstadspressa fekk Solstad ros for det litterære, men med kritiske innsmett om det politiske, som av fleire blei omtala som ekstremt, og om det språklege, der ein del meinte at Solstad snobba nedover med folkeleg språk som låg langt frå hans eige. I dette låg det òg at kritikarane stilte spørsmål ved truverdet i arbeidarskildringane hans, og her delte smaksdommarane seg – ikkje berre etter litterære skiljelinjer, men også etter politisk smak og behag.

Som vanleg kom dei mest spissa og ofte klårgjerande replikkvekslingane fram rundt det kritiske kraftsentrumet Kaj Skagen. Han skreiv om boka i Sosialistisk perspektiv 1/1975, og fekk ein motstridande artikkel frå Olav Dalgard med påfølgjande debatt i nummeret etter. Skagens kritikk av «25. septemberplassen» føregrip den vidfemnande kritikken hans av dåtidas rådande litteratur- og menneskesyn i «Bazarovs barn» (1983), og standpunktet hans til Solstads roman synest ikkje å ha rikka seg sidan då. Så nyleg som i fjor, i ein kommentar om venstresidas kanon, kalla Skagen «den drepande keisame 25. septemberplassen» for den «desidert dårlegaste» romanen til Solstad. Det er ei vurdering som oppriktig talt forbausar meg etter å ha lese romanen i dag, sjølv om den openlyst spelar på Solstads eigenmelding frå lanseringa: Romanen, som ifølgje Solstad sjølv var skrive «uten noen fiffigheter, eleganse eller raffinement», er tvert imot blant dei ledigaste og livlegaste eg har lese av Solstad, og i dag har eg ingen problem med å kalle den både fiffig og raffinert.

Eit av Skagens sentrale poeng i 1975 var at denne «arbeidarromanen» først og fremst er ein intellektuell forfattars forsøk på å skildre det ugjennomtrengelege livet til arbeidarane, som han står langt ifrå og veit lite om. «Det sier seg selv at skildringen kommer til å lide under dette», skreiv Skagen. Poenget hans står seg på ein fot, for ein viss avstand til arbeidsfolket merkar ein i romanen, men det er på ingen måte sjølvsagt at skildringa lid under det. Eg deler i alle høve ikkje vurderinga av forsøksresultatet som «det mest bastante smedeskrift om norske arbeidere som noengang er blitt utgitt». For min del er eg mindre interessert i nøyaktig kor nær eller fjern forfattaren stod emnet sitt – han budde visst sjølv i Halden då han skreiv romanen, og skildringa verkar både informert og realistisk. Tvert imot opplever eg at viktige kvalitetar i romanen oppstår nettopp i avstanden mellom forteljaren og arbeidarane han fortel om.

Det er nettopp måten forteljaren prøvande spør og sjølvsikkert forsøkjer å svare på, som rikkar romanen laus og gjer den mindre fastlåst til dei politiske overtydingane sine enn ein kanskje skulle tru. Forteljarens elegante veksling mellom spørsmålsstilling og stillingstaking opnar det politiske handlingsrommet i romanen og lagar liv og rørsle der: Det gjer «25. septemberplassen» til ein «politisk handlingsroman», slik ein luring i Ringsaker Blad/Brumunddølen, Rolf Normann Svendsen, kløktig kalla den i 1975: «Hva er det som bestemmer den politiske oppfatning folk får? Hvilke innslag i miljø er det som påvirker, som nedfeller seg og som til sist slår ut i et aktivt engasjement, eller det motsatte?»

«Alliansen mellom kapitalkrefter og sosial­demokratiets leiarar er eit kritisk kvefsebol i romanen.»

Vanlege folk

Brumunddølens formulering opnar for meir vidsynte vurderingar av den politiske tendensen i romanen. Tendensen er for all del tydeleg, men i dag framstår «25. septemberplassen» som ein av desse romanane som er klokare enn forfattaren sin, og som fungerer endå betre i praksis enn i teorien. Få som les romanen i dag vil til dømes unngå å stusse ved den kroniske overdrivinga av Arbeidarkomiteen mot EEC og dyrtid si rolle i EU-kampen i 1972, og den like kroniske underspelinga av Folkerørsla mot EEC si rolle. Grovt sagt kan ein få inntrykk av at det først og fremst var AKMED som leverte løpesetlar til folket på gata, medan Folkerørsla sat i styre og organiserte kampen ovanfrå. Men som Frode Helmich Pedersen er inne på i sin artikkel, er dette eit problem som har blitt overdrive i kritikken: Romanen er trass alt fortald av ein SUF-sympatisør i Halden, og det er ingenting som held lesaren fanga i forteljaren si skeive framstilling. Tvert imot seier forteljaren sjølv at det ikkje var nokon «ny mennesketype» som vann EU-kampen, men folket, slik vi alle kjenner det:

Den blei vunnet av vanlige folk, som var temmelig lik dem alle kjenner fra seg sjølv: Kjedelige, redde, forvirra, aggressive, hjelpeløse. Det var en seier vunnet av folk som ikke torde vise seg på gatene, enn si gå i demonstrasjonstog, hvis det da ikke kom så mange at de kunne gjømme seg i mengden.

I verkelegheitslitteraturen har det vore eit credo at ein skal gå så langt inn i hin enkelte som mogleg, og såleis nå fram til noko allment. Solstad synest å ha gått så langt inn i det kollektive som han har klart, og viser slik at hin enkelte uansett er ein del av mengda, om ein gøymer seg der eller ikkje. Då Helge Rønning skreiv om romanen i Bonnier litterära magasin 2/1975 poengterte han at Solstad har løyst problema med individorientert og kollektivorientert litteratur ved å la ein familie spele hovudrolla i romanen: «Solstad blir på denne måte i stand til å peke på og trekke fram sentrale trekk ved livet i arbeiderklassen som har politisk innebyrd, men ikke nødvendigvis får direkte politisk utslag».

Det er vilkåra for liva dei lever og vala dei gjer, Solstad viser fram med akkumulerande kvardagsleg kraft i romanen: Vilkåra for at Håkon Nyland, som ein gong drøymde om sosialisme, svarar «Næh, [ …], ikke nei, men ‘Næh’», då sonen Axel spør om han har feira 1. mai. Vilkåra for at Axel, som kanskje, kanskje ikkje er sosialist, som elskar å køyre bil og er imot EU, nettopp køyrer rundt og heng opp plakatar mot EEC saman med kjærasten, «halvt forelska, nesten, halvt forbanna». Vilkåra for at Egil Nyland, som hatar kommunismen, «ja alt som smakte av sosialisme», ikkje nøler med å forlate den høgt elska tippekampen sin, for å hjelpe ein hjelpelaus bilist som ikkje får bilen i gang:

«I dag har eg ingen problem med å kalle romanen både fiffig og raffinert.»

Denne sansen for andre folk, som han jo tross alt forakter, som han ikke trur på, hva kunne ikke den ha blitt brukt til? Hvilken ufattelig tragedie er det ikke at Egil Nyland, som nå en vårettermiddag i begynnelsen av mars, i bare tøflene, skyver en harkende bil bortover Blokkveien, for om mulig å få den til å starte igjen, og ved rattet bilføreren, en vilt fremmed person, som Egil Nyland aldri har sett, men som han ofrer tippekampen i TV for å hjelpe, hvilken ufattelig tragedie er det ikke at Egil Nyland ikke kan bygge livet sitt på slike handlinger?

Dette er Egil Nyland, som sikkert ville ha røysta på Frp i dag og framfor alt ikkje er sosialist, som i eiga gjerning, i samhald og solidaritet, viser grunnlaget og grobotnen for sosialisme i samfunnet.

Sveve over vatnet

«Politikk, det er det livet vi lever det», seier ein av dei overtydde marxistane i romanen, i ein annan samanheng. Den merksame lesar vil ha merka seg at eg knapt har nemnd ein annan overtydd marxist, nemleg yngstemann Nyland, Inge, «en ensom kommunist». Han står på jamt og trutt, og forteljinga hans gir både politisk retning og litterært driv til romanen. Men forteljinga munnar også ut, saman med romanen, i nokre avsluttande utleggingar om ekteskapsproblema hans og partiets plikt og rett og mot til å gripe inn i dei, som ærleg tala høyrer med blant dei sjenerande sidene ved romanen. Difor er det ikkje Inge Nyland som står att som romanens litterære helt når eg les den i dag, men snarare forteljaren, han som for all del sikkert er samd med partiet i desse ekteskapsspørsmåla, men som like fullt står litt på avstand frå dei, han som framleis syklar på vatnet, men samstundes svevar litt over personane, han som stiller spørsmål om lagnaden deira og gir sitt beste til svar.

Det er også han som proklamerer at valsendinga natt til 26. september, denne natta til framtida, var «det beste fjernsynsprogram som noen gang har vært sendt i norsk TV», og som er til stades då to av romanpersonane står på Wiels plass, oppkalla etter industrigründeren og handelsmannen Mads Wiel, og mellom seg døyper den om til «25. septemberplassen».

«Slik opptrer en marxist», skriv Tomas Espedal om opptrinnet til læraren i sin roman. Men lesinga gjer ikkje Espedal til marxist, den gjer han til forfattar, noko som kan illustrere at romanen i dag, 50 år etter at den kom ut, ikkje berre har politisk, men også litterær kraft. Viss eg ein dag skal vere lærarvikar igjen, om enn ikkje ved nedlagde Fagerborg VGS, skal eg tilby elevane å lese anten «Genanse og verdighet» eller «25. septemberplassen» av Dag Solstad, og så skal det vere bestemt at dei skal lese «25. septemberplassen».