Du kan bla til neste sideBla med piltastene
Språket

Tjuande-Knut

Ti ord frå vårt kjensleregister etter ein dag som atter har vorte historisk.

Sylfest Lomheim, professor i norsk og omsetjing ved Universitetet i Agder

«Tjuande-Knut jagar joli ut», sa ho mor, om dagen i dag, hennar fødselsdag.

Den kvelden fór det dryssande treet ut døra. I Danmark myrda dei hertug Knut Lavard 7. januar 1131, av mange rekna som siste juledagen. Knut vart helgen, med namnedag 7. januar, ein dag som no i 2021 atter har vorte historisk. Men på Lomheim var 13. januar den siste juledagen og ‘Tjuande-Knut’.

Dramaet i Kongressen går eg forbi; eg går gjennom ti ord frå vårt kjensleregister:

Sjokk har me frå engelsk og fransk. Fransk choc var på 1500-talet ‘slag, brutal støyt’. Eit sjokk rammar hardt.

Sinne, raseri, er historisk faktisk same ordet som i sinn og sinnelag, jamfør uttrykket ‘i sinn og skinn’. Langt attende var meininga ‘kjensler, tankar’.

HELGEN: Hertug Knut Lavard vart myrda 7. januar 1131.

Sorg, engelsk sorrow, hadde før i historia meininga ‘vera sjuk, kjenna smerte’.

Skam kjem heilt konkret frå ‘å vera tildekt’. Då vert verbet å skjemmast svært så visuelt, og me skjønar betre utgangspunktet for ordet skambein.

Redsel er danna av adjektivet redd, som igjen visstnok kom frå i eit verb med tydinga vakla, svaia. Å ‘bli rystet’ er jo å verta skaka.

Angst står nær anger og Stavanger. Ja! Grunnordet tydde ‘trong, smal’. Opplever me angst – eller anger – kan det kjennast som halsen snører seg. Og alle våre fjordar som endar på -angr, skal såleis ut frå namnet vera ein smal fjord. Ordet er urgamalt, difor finn me det både i fransk som angoisse (= angst) og i legespråk som angina (pectoris). Det latinske ordet kan omsetjast med innsnevring; lidinga gjeld hjartesmerte som følgje av innsnevra blodårer.

«Kunnskap og kjensler bør spela på lag»

Frykt, på engelsk fear, kan vera i slekt med fare og farleg. Iallfall er Furcht same ordet, og tysk syner at opphavleg har nok r-en stått etter vokalen, ikkje framfor, som hos oss.

Fryd skildra ein gong i tida kjensla av ‘blomstring og vekst; livleg lyst’. Då opplever me straks ei anna djupn i seiemåten ‘dei frydar seg’. Tysk har Freude.

Glede, av adjektivet glad, som ein gong hadde tydinga ‘skinande, blank’. Med det vert ‘augo lyste av glede’ meir levande. Skandinavisk har både glede og fryd, tysk berre Freude.

Kjærleik har sitt opphav i latin caritas (carus er ‘dyrebar’), så kvinnenamnet Karita er kjærleik. Engelsk har love, tysk Liebe. Me har òg det ordet, som ljuv eller ljuvleg, med bruksmåten ‘yndefull, herleg’. Vikingane kjende ikkje ordet kjærleik. Kjenslebandet mellom kvinne og mann kalla dei ást. ‘Ástin mín’ var ‘mi kjære’. Kjærleiken kom nok ikkje til landet vårt før på 1200-talet, truleg med båt til Bergen.

Dette var eit knippe kjensleord. Vil du lesa om det psykologiske fagområdet, så skaff deg «Om følelsene», av Hans Herlof Grelland (Fagbokforlaget 2020). Sjølv siterer eg som avslutning den franske psykiateren David Servan-Schreiber (Paris 2003): «Når kjenslene vert for sterke, vil den emosjonelle hjernedelen styra den kognitive delen og dermed ta kontrollen over vår mentale funksjonsmåte. Då tapar me evna til å tenkja og ta avgjerder som er til vårt eige beste på lengre sikt».

Kunnskap og kjensler bør spela på lag.

Sylfest Lomheim skriv om språk i Klassekampen kvar onsdag.