Christian Magnus Falsen er ei kjempe i norsk historie. Dei fleste kjenner Falsen som Grunnlovas far – udødeleggjort i Oscar Wergelands ikoniske måleri frå 1885, som no heng bak Stortingets talarstol. Der ser vi Falsen ståande majestetisk framfor Riksforsamlinga i 1814. Det kanskje færre veit, er at den same Falsen berre ti år seinare vart forakta for å ha svikta ideala frå 1814. I dei politisk stormfulle åra etter 1814 gjekk Falsen inn for å styrke kongens makt og svekke Stortinget – ei dødssynd i det nye sjølvstendige Noreg under press frå den lunefulle unionskongen i Stockholm. Då Falsen døydde berre 47 år gamal i 1830, vart han ikkje minna som den visjonære statsmannen han var.

Livet til Falsen er eit fullkome drama under dei mest lagnadstunge åra i Noregs nyare historie. Dei samtidige kjeldene skildrar Falsen som ein imponerande, men kompleks person. Han var høg, mørk og vakker, evnerik og effektiv, men samstundes også eigenrådig, stri og rett ut brutal mot meiningsmotstandarar. Han sette store spor, Falsen, på godt og på vondt. Ein skulle tru at denne mannen var alle norske biografars våte draum, men Einar Østvedts biografi frå 1945 er den einaste inntil no. Det er knapt til å tru. Marthe Hommerstads ferske Falsen-biografi har potensial til å bringe Falsen ut til folket – der han høyrer heime.

Hommerstad har skrive ein god biografi om Falsen. Det gjer det lett å henge med i forteljinga, trass i at ho inneheld eit stort persongalleri og krinsar rundt ei stor mengd større og mindre hendingar frå det seine 1700-talet til det tidlege 1800-talet. Gjennomtenkt bruk av sitat frå dagbøker og andre samtidige dokument gir lesaren eit vindauge til i dåtidas tenkemåte og uttrykksformer. Korte litterære innslag i teksten, der Hommerstad skildrar livet på byrjinga av 1800-talet gjennom Falsens auge, krydrar ein elles tradisjonell kronologisk biografi. Boka dreier seg heller ikkje berre om Falsens politiske liv. Lesaren får også eit innblikk i livet til den norske embetsmannseliten og det skarpt sosialt lagdelte norske samfunnet rundt 1800.

Sjølv om boka er lettlesen, er ho ikkje lett. Dei som les notane – og kva samvitsfull lesar gjer ikkje det? – vil sjå at boka nyt godt av den omfattande forskinga til grunnlovsjubileet i 2014. Nokre stadar vil kanskje ivrige lesarar etterlyse fleire forklaringar, sidespor og samanhengar. Faghistorikaren Hommerstad slepper seg meir laus mot slutten av boka, der ho i ein epilog set forteljinga om Falsen inn i eit breiare perspektiv.

Eit gjennomgåande spørsmål i boka er kva som dreiv Falsen til dei vala han tok. Korleis kunne den mest ukuelege forkjemparen for norsk sjølvstende i 1814, bli unionskongen Carl Johans mest hardnakka forsvarar på 1820-talet? Kritiske røyster vil nok peike på ein viss opportunisme hos den ærekjære og notorisk pengelense Falsen. Hommerstad forklarar Falsens ferd gjennom dei dramatiske åra etter 1814 med ein usvikeleg embetsmannslojalitet til Grunnlova og til staten. Historikarane vil kanskje kverulere på dette punktet, men eg meiner denne forklaringa treffer mål. Eit slåande trekk ved Falsen er nettopp hans kompromisslause haldning overfor så vel Kongen, andre embetsmenn, bøndene og vener. Falsen var verkeleg ein stridsmann. Han var stridsmannen Noreg trong i 1814, slik vi trong Christian Michelsen i 1905.

Sett i ettertid er Falsens flekkete ettermæle ufortent. Dei synspunkta som gjorde Falsen så upopulær og utstøytt i 1820-åra, vart på midten av 1800-talet adoptert av heile den norske juridiske embetsmannseliten.

Falsen fekk det samla Stortinget mot seg då han i 1824 støtta kong Carl Johans grunnlovsforslag om å gi Kongen absolutt vetorett mot Stortingets lover. På dette tidspunktet var Stortinget under massivt press frå Sverige og den felles unionskongen. Falsens støtte til grunnlovsforslaga vart difor opplevd som eit svik.

I 1880-åra var den politiske situasjonen ein annan. Då Kongen og Stortinget barka saman i spørsmålet om Kongen hadde veto mot grunnlovsendringar, vart Falsens syn på vetoretten forfekta av regjeringa, Høgsterett og alle dei juridiske professorane på universitetet i Kristiania. No var det viktig for embetsmannseliten å demme opp for Stortingets ekspanderande makt.

Ikkje nok med det. Grunnen til at regjeringa og embetsmannseliten kjempa så hardt for grunnlovsveto i 1880-åra, var for å stoppe eit anna av Falsens gamle grunnlovsforslag: Å late statsrådane møte i Stortinget, noko Falsen hadde meint ville styrke regjeringa og betre samhandlinga mellom statsmaktene. No vart forslaget sett fram av Johan Sverdrup og Venstre, med siktemål å underlegge regjeringa Stortinget i eit parlamentarisk system. Vi kjenner alle historia: Sverdrup og Venstre vann fram. Grunnlovsendringa Falsen fyrst hadde føreslått bana vegen for parlamentarismen, som framleis er det politiske systemet i Noreg. Falsen var ein konstitusjonell avantgarde, og han betalte prisen for det med ettermælet.

Eit lite apropos til slutt. Livet til Falsen er som skapt for filmatisering som eit overdådig politisk kostymedrama – eg berre nemner det.

Professor ved Det juridiske fakultet i Bergen

Eirik Holmøyvik