«What else can you do for anybody than to inspire them?»

Bob Dylan

I boka «Sølvalder. Norsk lyrikk gjennom 25 år» skriv redaktøren Ivar Havnevik om ein norsk poet at han «kommer med den ene gode boken etter den andre, som om han vandrer på en eneste lang inspirasjon». I mange år var det ikkje god tone å snakke om «inspirasjon». Ein skifta fokus frå dette vage og gåtefulle omgrepet og var meir oppteken av «perspirasjon». Å vera kreativ og skape noko skjedde gjennom sveitte og hardt arbeid, og gjekk ikkje føre seg ved at eit geni kom inn i ein mystisk tilstand der idear og kunstverk vart kanalisert via guddommelege gåver frå eit åndeleg vesen. For det er jo det ordet inspirasjon eigentleg tyder: Ein fekk si skapande evne gjennom ei «beånding».

Erato, poesiens Muse, bles ånd inn i ein. Platon kalla i si tid poetisk inspirasjon for guddommeleg galskap, poeten vart «besatt» av ei muse som fylte han eller henne med åndskraft og visjonar av venleik og sanning. Eit nærliggjande omgrep er begeistring, som har å gjera med det tyske ordet Geist, «ånd», og som òg tyder at den inspirerte får tilført ein åndeleg energi. I kristen mystikk kjem inspirasjonen frå Gud.

Den franske poeten Paul Eluard ville endra perspektivet til at poeten er ein som inspirerer meir enn ein som blir inspirert. Det same gjer Bob Dylan i sitatet eg opna med. Men som så ofte er det ikkje snakk om anten/eller, men om både/òg. Både i romantikkens kunstnarsyn og i Havnevik sin bruk av omgrepet, er det openbert at det er poeten som vert inspirert, og så kan lesaren sjølvsagt verta inspirert av det denne har skrive, i neste omgang.

Det har altså i meir nøkterne periodar vorte stilt spørsmål ved om omgrepet «inspirasjon» har nokon plass i den kreative prosessen i det heile. Og sjølv om ein aldri heilt har klart å utrydda bruken av omgrepet, har i det i alle fall fått sterkt redusert betyding. Kva seier psykologisk forsking i dag om dette fenomenet i samanheng med skapande verksemd?

«Det har vorte stilt spørsmål ved om omgrepet ‘inspirasjon’ har nokon plass i den kreative prosessen i det heile»

Det finst tradisjonelt ikkje mykje forsking på fenomenet, mellom anna fordi det har vore svært vagt og upresist definert og lett kunne forvekslast med andre tilstandar.

Men i 2003 spesifisert Thrash og Elliot tre naudsynte karakteristikkar ved tilstanden inspirasjon:

1. Evokasjon: Det at ein vert klart medviten om ei kjensle, eit minne eller eit bilde som ein tidlegare ikkje var bevisst. At dette vaknar til live i ein, skjer ikkje ved viljestyrt intensjon. Ein kjenner seg ikkje personleg ansvarleg for inspirasjonen. Eit ytre objekt, ein person, ein idé eller eit kunstverk vekker og opprettheld den inspirerte tilstanden.

2. Transendens: I løpet av ein inspirert periode blir individet merksam på nye moglegheiter som overskrid dei vanlege eller daglegdagse omsyn. Den nyvekte merksemda er levande og konkret og overgår dei vanlege hemningar og hinder som hefter ved idear som oppstår ved meir viljestyrt aktivitet.

3. Motivasjon til å uttrykke seg: Når eit individ vert inspirert, erfarer det eit sterkt driv til å aktualisera eller uttrykkja den nye visjonen.

I poesitidsskriftet Rattle skreiv poeten og psykiateren Richard Brostoff i ein artikkel med tittelen «Some Thoughts on the Relationship Between Poetry and Psychology» om at poesien nærmar seg ressursane i det umedvitne på ein anna måte enn psykologien. I staden for å sjå på dei som noko som skal erobrast, omfamnar og verdset poesien desse ressursane. Poesien hyllar det kreative som finst der, i staden for å prøva å kua det. «Diktet inviterer oss til å ha kontakt med den djupe verda bakom verda, idet det får oss til å opphalda oss ved sanseerfaringane derifrå. Ver litt her! seier diktet.»

Eg har personleg opplevd dette i fleire samanhengar og har kome inn i ein spesiell oppløfta tilstand som brått har fått meg til å skriva noko eg var fullstendig uførebudd på. Dikt som ikkje var planlagde eller ofra ein tanke på førehand, men som bare brått vart nedteikna. Ofte utan at eg har måtta retta noko særleg på dei etterpå.

Diktet «Alt er tilbakebetalt» kom totalt uventa til meg, og då eg las gjennom det nyskrivne diktet, følte eg at det hadde eit innhald som var meg oppsiktsvekkjande framandt, noko eg ikkje trudde eg ville kunna sagt eller skrive. Det forbløffa og forundra meg.

Nyleg stod eg opp, tidleg, uroleg og aleine, opna eit smalt hotellromvindauge i ein større kystby, såg det første morgonlyset reisa seg over hustak og trekroner, samstundes med at fuglane så smått byrja synga, og eg kjente ei underleg lyskraft stiga inn i meg og endra meg ved sansinga av dette scenarioet. Eg helsa morgonen med å løfta handa, og sette meg så rett ned og skreiv heile diktet «Handa». Det opnar slik:

Eg opnar den venstre handa

og held den nakne handflata

stille mot nattehimmelen

Mot skyene si rørsle

og dei mektige lauvtrea

sine mørke konturar

mot den lyse fuglesongen

som alt har byrja

Dette diktet inneheld

alle dei dikta eg har kjent

røra seg inni meg

men aldri fått skrive ned

Dikt som om dei hadde vore i stand

til det

ville lyst nåde over

dei dunlause gapande

fugleungane

og dei aldrande mennene

med milde ansiktstrekk

som kryssar gata i

det lysande ettermiddagsstøvet

Dikt som om dei hadde vore i stand

til det

ville lyst nåde og uendeleg ømheit

over unge augo som uventa møter

dei harde

kantane av livet sine byggverk

– ville lyst nåde og omtanke

over dei samansunkne sjelene

i fulle bussar på veg over bybrua

etter arbeidstid

Men kva er det eigentleg som skjer når ein opplever slikt? Boris Pasternak skildrar i sin roman «Doktor Zhivago» ein inspirert episode slik: «Etter to eller tre strofer og fleire bilde som forundra han sjølv, tok arbeidet over styringa over han og han opplevde korleis det ein vanlegvis kallar inspirasjon oppstod. I slike augneblinkar vil samanhengen mellom kreftene som kontrollerer kva kunstnaren gjer, verta snudd på hovudet. Det som stig fram er ikkje lenger noko som skjer med kunstnaren eller sinnstilstanden til forfattaren, men skjer i språket, i det instrumentet vedkomande uttrykkjer seg gjennom.»

«Når eit individ vert inspirert, erfarer det eit sterkt driv»

Poeten Nils-Øyvind Haagensen har eit litt originalt syn på fenomenet, her frå et intervju frå Norsk litteraturfestival: «Jeg tror inspirasjon er noe man mister heller enn får. Det er i alle fall det jeg gjenkjenner mest som forfatter, de stundene jeg ikke kan skrive. Det er helt fysisk. Ingenting skjer inni deg, samme hva du ser på, hører på, gjør på, leser, snakker med. Tenningen nekter å snu. Mens jeg kanskje ikke legger like godt merke til alle de andre stundene, da inspirasjonen er til stede, her og der og overalt. Jeg tror menneskets grunninnstilling er å være inspirert, eller i alle fall: være mottagelig for inspirasjon. Fra hva som helst, hvor som helst.»

Hjå ein del poetar kan inspirasjon minna om hypnotisk transe eller oppleving av age som eg har skrive om tidlegare, men kravet til Trash og Elliot om at inspirasjon skal innehalde eit driv og ein motivasjonen til å skapa, skil desse frå kvarandre.

Den amerikanske poeten Mary Oliver kallar inspirasjonen «nokre styrkande, pulserande stunder av forbløffa undring» og knyter seg med sitt språk opp til dei kristne mystikarane: «Sometimes I need only to stand wherever I am to be blessed.»

Ei anna poetisk skildring av desse «opningane» inn til det umedvitne, som Brostoff nemner, finn me hjå poeten Jane Hirshfield:

Det finst opningar i liva våre

som me ikkje aner noko om.

Gjennom desse dreg flokkar med

bjøller

nett som dei vil,

på lange bein, tørste og dekka av

framandt støv.

(Mi gjendikting.)

Den nyleg avdøde polske poeten Adam Zagajewskij har i dikt og essay skildra korleis me lever mellom banale kvardagsstunder og bråe oppspilte, augeblinkar med ein anna klårleik. Han skreiv: «Menneskelivet og gjenstandar og tre vibrerer med ei mysteriøs meining, som kan avlesast på same måten som kileskrift. Der finst ei meining, skjult i det daglege, men tilgjengeleg i dei augeblinkane der merksemda er størst. I dei augeblinkane når medvitet elskar verda.»

(Om du har lyst å lesa heile diktet «Handa», send meg ein e-post!»