Sandra Lillebø

Tingenes tilstand

Roman

Forlaget Oktober 2020, 178 sider

«Jeg bærer det døde håpet i hendene.»

I denne setninga summerer Sandra Lillebø rått og fortetta opp noko av kjernen i den overtydande romanen ho har skrive. Mellom det daglege familielivet og det sterkt avvikande og problematiske ved at mora til eg-personen er schizofren, dirrar ei intens emosjonell og eksistensiell spenning i det rystande stoffet Lillebø avdekker. I sylskarpt formulerte innsikter avkler romanens «eg» den familien ho har kome frå: «det eneste som var ektefølt hjemme hos oss, var likegyldigheten vi uttrykte ved å overse alle andres ønsker og behov», og ho prøver gjennom denne fragmenterte forteljinga å opne ei dør inn til det som rommar hennar reelle erfaringar; sorg og sinne, nærleik og fråvær, omsorgssvikt og hennar eigen kamp for å halda oppe ein fasade. Ho ville hindra at hennar eigen utanforskap og einsemd vart like omfattande som moras.

Mormora var òg schizofren, og ho er som eit vibrerande episenter i boka. Lillebø skildrar henne meisterleg: «Skjelvingene satt i kroppen hennes og i pusten hennes, men også omgivelsene ble preget av ustadigheten: Porselenet klirret, og kaffen ble spilt, eller den brune sausen tok til å̊ renne nedover på utsiden av serveringsfatet.»

Men det er den paranoide mora det dreier seg om, vevd tett saman med eg-personens historie. Mora ringer til alle tider på døgnet, kjenner seg overvaka og skriv lange brev til menneskerettsdomstolen i Strasbourg. Trass i at mora oppfører seg slik at eg-personen etter kvart må ta avstand frå henne, ser ho at «min historie er historien om moren min, som hennes historie er historien om hennes egen mor.» Ikkje ulikt det Johanna tenker i Vigdis Hjorths bok «Er mor død?»: «Mors mysterium er mitt mysterium og min tilværelses gåte […]»

Når eg-personen reflekterer over barndommen og innser at moras «vrangforestillinger også hadde klart å ta bolig i meg», vert spørsmålet om hennar eigen mentale tilstand påtrengjande. Og sjølv om ein psykolog beroligar henne: «No offense, sa psykologen i akuttpsykiatrien. Men du er faktisk for gammel til å bli schizofren», så hjelper jo ikkje det når ho mister kontakt med kropp og tid og stad, eller det at ho kan sjå imaginære rotter springa ut av kjøkkenskapa sine.

I romanen «Resten av dagene skal drukne i fjorden» av Rune Salvesen tek hovudpersonen Vilde seg av mora si, som, i likskap med mormora, har Setesdalsrykkja, ein arveleg hjernesjukdom som viser seg ved ufrivillege rørsler og uhelbredeleg demens. Vilde har 50 prosent sjanse for å arva genfeilen. Unge Vilde sin situasjon har parallellar til hovudpersonen i «Tingenes tilstand».

«Andre familier åpnet vinduene for å få litt luft. Vi kvittet oss med hele huset.»

«Eg ante ikkje at det var ei slik bok eg trong nett nå.»

Med desse forbløffande orda skildrar Lillebø suverent det dramatiske og opprivande mønsteret i oppveksten til den forteljande hovudpersonen. Mora si åtferd gjer at familien stadig må flytta: «[…] elleve bosteder på̊ like mange år, og det er et problem for fortellingen. Husene legger seg oppå hverandre, tiden flyter ut. Jeg vet ikke hvor minnene hører til.»

Nå kan det seiast at Sandra Lillebø legg inn ei lang rekkje element som peikar på at hovudpersonen har likskapstrekk med forfattaren. Men romanen er altfor god til at debatten om verkelegheitslitteratur vert noko som opptek meg. Eg les fordi eg vert driven fram av ein medrivande tekst. Ikkje ein gong notat om at ho har kontakt med forlaget om framgangen med romanen eg les, klarer heilt å rykka meg ut av stoffet.

Dette er sterkt og vondt å lesa, og samstundes, det er godt. Godt fordi det som vert sagt er gjennomlevd, gjennomkjent, og presist fasthalde. Romanen skapar eitt gjenkjennelege univers, der utmatting, hallusinasjonar under overveldande stress, sinne, otte, framandkjensle, utanforkjensle, tapskjensle, meiningsløyse, ei kjensle av urettvis lagnad, alt saman kan hentas opp frå ein sjølv, frå djupet av åra og nettene ein har levd.

Eg ante ikkje at det var ei slik bok eg trong nett nå. Men det var det. Den set mange ting på plass i verda. Det opnar og stengjer og luktar og legg seg som ei kjensle av avmektig, levande sanning kring kropp og sjel. Så vondt å vera inne i, men likevel med ei så sterk søkjande kraft, at ein sakte men sikkert kjenner noko underleg skje. Det er som om noko kjem innover mot husa og byane frå myrene og fjella, oppover bakgatene, og seier at, ja, ja, det å vera menneske, det er ikkje noko som blafrar med vimplar og bles i basunar og held talar om ideala og alt me har klart. Det er å lytte til det som verkeleg skjer mellom oss. Uansett kor far out og gale det er: Her er me. Dette er det me har. Me kan ikkje blåse av det. Me kan ikkje blåse på det og gjera det godt. Men me kan seie det slik det er. Og i det oppstår det eit fellesskap i all einsemda. Og kanskje vil ein oppleva at det var det som var meininga med denne romanen; å skapa ein meiningsfull samanheng for det håplause. Å slik gje oss ei slags opning ut av det avmektige.

Lillebø er kritikar i Bokmagasinet. Meldinga er difor skrive av ein ekstern kritikar.