Flyskam, oljeskam, shoppeskam, skatteskam. Hadde ikkje skam vore eit eldgamalt fenomen og ord, kunne det lett ha vorte kåra til årets nyord. Det kan stå fram som overraskande, fordi mange trudde at skam var noko ein la bak seg med alle mogelege frigjeringa på 1970- og 80-talet.

Når ordet skam no likevel vert nytta i tide og utide, er det fordi vi treng skam på ny. Ikkje minst ser ein dette under koronakrisa. Men kva slags skam?

Berlinmurens fall i 1989 var ei skilsetjande hending. Med den fall dei store verdisystema som hadde halde ei klam hand over verda etter andre verdskrigen. Med i dragsuget gjekk moral som samfunnsregulerande faktor, og med den skam. Litt enkelt sagt kan ein seia at frå no av vart rett og gale eit spørsmål om lov og lovbrot sanksjonert med straff.

På 1990-talet var det vanskeleg å sakna moral som samfunnsregulerande faktor. Meir og meir hadde den vorte eit spørsmål om seksualmoral. Med likestillinga av barn født innanfor og utanfor ekteskap i 1915, avkriminaliseringa av hor – seksuell omgang med andre enn ektefelle – i mellomkrigstida, og avkriminaliseringa av homoseksualitet og sambuarskap i 1972, kunne det difor opplevast som om moral som samfunnsregulerande i stor grad forsvann. Ein kan sjå på utviklinga som eit resultat av opplysning. Men det var heller framveksten av prevensjon og velferdsstaten som gjorde at seksualitet og samlivsformer vart frigjort. Då hadde skam i tusenvis av år vorte brukt som instrument for å verna om familien i tradisjonell forstand som tryggleiksstruktur i samfunnet.

Det var ikkje berre seksualmoralen som endra seg på 1900-talet. Til dømes fagforeiningar, forsikringar, velferdsordningar og kredittsystem var nye strukturar som delvis tok plassen til arbeidsmoral og nyttemoral. Så kvifor vert skam eit tema i dag når ordningane ikkje har forvitra?

«Det er ubehageleg, men nødvendig»

Skam regulerer det som ikkje kan regulerast på anna vis. Lov som samfunnsregulerande faktor opererer med oppdagingsrisiko og straff som instrument for å styra framferd. Når oppdagingsrisikoen og straff er låg eller fråverande, mister lov sin funksjon. Då fell ein tilbake på moral. Og skam er moralen sitt instrument for å styra framferd.

Ein kan setja straff for mange miljø- og klimaskadelege handlingar. Til dømes kan ein ha straff for å kasta plast eller for å la bilen stå på tomgang. Men oppdagingsrisikoen er liten, og då har straff tilsvarande liten effekt. Då vert skam einaste verkande reguleringsinstrument. Dersom skamma er stor nok, vil det gjera at individet sjølv styra sine handlingar bort frå skadeleg framferd. Det same gjeld til dømes oljeskam og shoppeskam.

Skam er ikkje berre nødvendig i ein miljø- og klimasamanheng. Talet på forsikringssvindel har aldri vore høgare. Det skuldast fleire faktorar, mellom anna at handsaminga av mange typar forsikringssaker er nærast heilautomatisert. Det vil seia at den som melder inn eit forsikringskrav aldri held seg til ein person, men saka vert handsama av eit dataprogram som er med å gje selskap store innsparingar og tilsvarande effektiviseringsgevinst. Problemet er at ein kjenner inga skam når ein lyg for ein dataprogram. Dette er ikkje berre eit problem for forsikringsbransjen, men for korleis vi held på å byggja opp offentleg forvaltning.

For stadig meir forvaltning vert automatisert, til dømes i skatteetaten. Svindelmoglegheitene er mange, oppdagingsrisikoen er låg, og det dårlege samvitet vi får når vi lurer andre menneske, vert ikkje aktivert. Den automatiserte forvaltninga i privat og offentleg sektor kan difor vanskeleg verta ein suksess utan at det veks fram ei svindelskam.

Både klimaskam og svindelskam gjeld etablering av haldningar som skal ha langtidsverknad, men under koronakrisa har spørsmålet om skam vorte sett på spissen. Hytteskam var ikkje tilstrekkeleg og ein hadde hastverk, så utfordringa vart i staden løyst gjennom ei forskrift med trugsmål om straff. Syden- og svenskehandelskam har òg berre vore måteleg effektiv. Men situasjonen er mindre akutt, og i desse og andre tilfelle har styresmaktene heller satsa på å byggja haldningar enn å bruka trugsmål om straff. Håpet er truleg at smittevern vert som trafikktryggleik – det er ikkje oppdagingsrisiko som gjer at ein køyrer med bilbelte.

Skam er altså heilt nødvendig som samfunnsregulerande faktor når straff og oppdagingsrisiko ikkje fungerer. Samstundes er det problematisk. Vegen frå samfunnsregulering til undertrykking er kort. All skam knytt til seksualitet i tusenvis av år viser oss dette. Korleis løyser ein så denne gordiske knuten?

Skam bør vera gjensidig, men miljø- og klimaskam og svindelskam er ofte einsidig, slik som seksualskamma. Det vil seia at ein utviklar ein indre sjølvregulering utan ei tilsvarande ytre tilbakehalding styrt av skam.

Det er forventa at ein er ærleg når ein melder inn forsikringskrav eller oppgjev inntekt og utgifter til skatteetaten. Dersom ein tastar eit feil tal eller gløymer ein frist, så vert ein møtte med krav og sanksjonar – uavhengig av skuld. For det finst ingen som føler skam over urimeleg harde sanksjonar på den andre, institusjonelle sida. Skamma er ikkje gjensidig.

Ein sorterer boss og går rundt med handlenett i ryggsekken på grunn av klimaskammen. Samstundes kjem olje- og gassektoren inn under eit fordelaktig skatteregime som produsentar av klimavenleg energi ein berre kan drøyma om. Skamma er igjen einsidig.

Vi treng skam. Akkurat no treng vi syden- og svenskehandelskam, og over lengre tid vil vi trenga enda meir miljø- og klimaskam og svindelskam. Behovet for desse formene vil forsvinna, og nye vil koma til. Det er ubehageleg, men nødvendig. Det store problemet er at skam er einsidig. Det vert eit samfunnsreguleringsinstrument som styrer individuell handling, medan det ikkje finst eit tilsvarande instrument for å styra strukturell handling.

Tek ein ikkje inn over seg dette, vil nye typar skam verta like undertrykkjande og øydeleggjande som seksualskam var det.