I kommentaren «Fullstendig irrasjonell?» 11. april, som primært handlar om disputten mellom Benedicte Bull og Elisabeth Holvik om Donald Trump, er Bjørgulv Braanen også innom eit spørsmål som har vore oppe både før og under Russlands fullskalainvasjon av Ukraina. Er det «å forklare hvordan lederne i Moskva tenker» det same som å «legitimere russiske posisjoner»? Braanen nemner i denne samanhengen døme på Russlandsforskarar som har blitt utsett for slik kritikk.
Bull svarer Braanen 15. april, og på vegne av russiskfaget vil eg hevda at det bildet Braanen teiknar, kjennest noko oppkonstruert. Eg trur dei fleste her forsøker å forklara så vel som å forstå, og ofte med utgangspunkt i det Putin og andre nær han faktisk seier – når det er det mest relevante (å påstå korleis han «tenker», skal ein vera meir varsam med).
Rett nok kan ordet «forstå» ha to tydingar – ei som er nokså synonym med «forklara» («skjøna») og ei som er meir sympatisk, eller i det minste anerkjennande, kanskje også «legitimerande». Og det finst eksempel på at fagleg forklaring eller forståing kan nærma seg det sistnemnde. «Å hevde at Vladimir Putin ikke har noe å frykte, betyr jo ikke at han ikke gjør det», skriv Braanen. Nei, men spørsmålet er kva for «frykt» det her er tale om. «Fryktar» han at om Ukraina hadde blitt Nato-medlem (noko som både var og er heilt hypotetisk), ville Russland blitt «omringa» og kanskje til og invadert, slik til dømes Irak blei det? Trass i landets atomvåpenarsenal og at landet alt grensar til Natomedlemmer? Kanskje – påstanden om at Vesten er ute etter å «splitta opp» Russland har lenge vore utbreidd, og det godt kan vera at Putin faktisk trur på noko av dette. Mange kommentatorar meiner at informasjonstilgangen til Putin dei siste ti åra har blitt meir og meir einsidig og konspiratorisk. Denne «frykta» kan dermed ikkje rasjonaliserast anna enn i lys av den forvrengte informasjonen han har fått. Eller oppsøkt.
Det er likevel meir sannsynleg at det Putin først og fremst «fryktar», er at Russland skal «tapa» Ukraina som ein nabostat som ikkje føyer seg og som viser at ei anna framtid er mogleg. Eit viktig belegg for ei slik slutning er det pseudohistoriske essayet hans frå 2021 «Om den historiske einskapen mellom russarar og ukrainar», i kombinasjon med kunnskap om at slike førestillingar har ei lengre historie. Som det kjem fram i Putin-biografien til Philip Short (2022), skal Putin alt under oransjerevolusjonen i 2004 ha sagt, i forfattarens omsetjing til engelsk: They are stealing Ukraine from under me (sic). Det er gode grunnar for å hevda at mistanken om Ukraina som ei plattform for vestleg konspirasjon retta mot Russland går tilbake til dette tidspunktet.
«Putins tale den 24. februar var like mykje ei indirekte krigserklæring mot Vesten»
Ein som nyleg har teke Putin på ordet og analysert ytringane hans, er slavisten Riccardo Nicolosi, professor ved universitetet i München. I den ferske boka «Putins krigsretorikk» frå 2025 analyserer han kva for mønster som finst Putins talar og tekstar, med særleg vekt på dei seinare åra, altså i forkant av og under fullskalainvasjonen av Ukraina. Eit gjennomgåande trekk er at Putins Russland alltid er eit offer – for Vestens manipulasjonar og intrigar.
Nicolosi viser korleis Putins doserande talar er kjenneteikna av det han kallar ein «paranoid, konspirasjonsteoretisk monokausalitet». I dette omgrepet ligg det at Putin konstruerer ei høgst selektiv forteljing om ei samanhengande kjede av vestlege overgrep mot Russland så vel som mot andre, frå brotet på «lovnaden» om å ikkje utvida Nato via operasjonar i ex-Jugoslavia, Irak, Libya og Syria til eit Russlands-kritisk styre i Ukraina. Dette har, stadig i Putins konstruksjon, ført til ein «unntakstilstand» i Carl Schmitt sin forstand, der Russland (Putin) er «nøydd» til å reagera – og bestemmer seg for å handla. Alt dette er ytra i sterk harme («ressentiment») og med eit ønske om revansj.
Putin kallar krigen sin for ein «spesialoperasjon» retta mot Ukraina, men i talen om morgonen den 24. februar 2022 handla det vel så mykje om Vesten. Som Nicolosi peikar på, gjekk det heile 16 minutt før Putin kom inn på Ukraina og Donbas. Sidan både journalistar, spaltistar og lesarbrevskribentar i Klassekampen likar å snakka om «Vestens proxy-krig», er det verdt å minna om at talen den 24. februar like mykje var ei indirekte krigserklæring mot Vesten.
Russland lukkast ikkje med det snøgge regimeskiftet i Ukraina som Putin såg føre seg, og medan han har halde fram krigen, har han supplert den opphavlege grunngjevinga si, som i seg sjølv var sprikande nok (Ukraina er historisk sett Russland og Vesten trugar Russland via Ukraina og Ukraina utfører folkemord på etniske russarar), med nye innslag: At det er ein «operasjon» for ein «meir rettvis» verdsorden, mot vestleg hegemoni og kolonialisme og for ei «multipolar verd». Det er dette som er Putins geopolitiske fantasi (Nicolosi: das geopolitische Imaginäre der Multipolarität). Og alt saman blir artikulert ved hjelp av den affektfylte krigsretorikken hans.
Oppsummert: Ytringar frå leiarane i Moskva er på ingen måte den einaste kjelda til kunnskap om Russland. Dette er særleg viktig å understreka etter den siste tids bomber mot Kryvyj Rih og Sumy. Det er like fullt ei viktig kjelde – når innhaldet blir analysert og kontekstualisert på ein kritisk måte.
